SUBSCRIBER:


past masters commons

Annotation Guide:

cover
Giambattista Vico: Opere
cover
II-1: Il Diritto Universale (I): Sinopsi e De Uno
Endmatter

Endmatter

Footnotes

1 Ciò si è emendato nel corso dell’opera al capitoloxii (Dell’origine della poesia), al libroii, parteii, dove si pruova che, non la riflessione, ma la natura portò i primi uomini al canto, quando cominciarono a fondare l’umanitá: onde poi avvenne che, non vi essendo la scrittura, i posteri col canto conservassero a memoria le cose degli antenati [nota manoscritta del Vico].

2 Ciò sta pienamente pruovato nel libroii, parteii, capitoloiv e nelleNotae [nota manoscritta del Vico].

3 E ciò anco si corregge nelleNotae al libro primo, cap.cxlix, [§ 2], e nel corso dell’opera nel libroii, parteii, capitoloxx, al paragrafoDe matrimoniis, dove si dimostra che i primi uomini fondarono l’umanitá senza alcuna riflessione, ma, guidati dagli auspíci, furono portati a piantarsi in luoghi alti vicino a’ fonti [nota manoscritta del Vico].

4 Questa breve parentesi sulla «decima d’Ercole» è postilla autografa aggiunta dal Vico in un solo dei due esemplari conosciuti dellaSinopsi [Ed.].

5 VideNotas, 1 [postilla marginale].

6Dig.,i, 1 (De iustitia et iure), 10.

7Institutio oratoria,i, 5.

8 VideNotas, 2 [postilla marginale].

9Dig.,i, 1 (De iustitia et iure), 6.

10 Cosí corretto, nelle postille marginali, «Obbesium» [Ed.].

11 VideNotas, 3 [postilla marginale].

12 Lib.iv, cap. 31.

13 Uti nos praestitimus in primo libroDe antiquissima italorum sapientia ex linguae latinae originibus eruenda, quiMetaphysicam complectitur.

14 Cosí, nelle postille marginali e nell’errata‐corrige ms., è corretto illapsus «veris». Bensí, nell’errata‐corrige a stampa, il Vico, pur volendo emendare il luogo, ripeté, per distrazione, «veris» [Ed.].

15 «Sit», emendato nelle postille marginali e nei due errata‐corrige [Ed.].

16 VideNotas, 4 [postilla marginale].

17 Ut interpretaturGuilielmus Budaeus inComm. ad Dig.,i, 1 (De iustitia et iure), 1.

18 Lem.i [Proloquium, § 33].

19 Definitio veri [Proloquium, § 31].

20 Lem.iii [Proloquium, § 35].

21 Lem.v [Proloquium, § 37].

22 VideNotas, 5 [postilla marginale].

23 VideNotas, 6 [postilla marginale].

24 Lem.i [Proloquium, § 33].

25 Cap.vi etvii.

26 Definitio veri [Proloquium, § 31].

27Principio, [§ 3].

28 Cap.xii.

29 Lem.iii [Proloquium, § 35].

30 Cosí corretto, nelle postille marginali e nell’errata‐corrige ms., «heautontimorumenones» del testo [Ed.].

31 Cap.xxiv.

32 Libroiv,Contra Iulianum, capite 3 (tomox editionis novissimae [Parisiis, 1679]); epistolaclv, ad Macedonium; aliaslii etccxvii; aliascvii, ad Vitalem; sermoneclvi; aliasxii,De verbis Apostoli (tomov editionis novissimae);De spiritu et litera, capp. 27 et 28 (tomox in eadem editione);De civitate Dei, librov, cap. 12; lib.x, cap. 4; lib.xix, capp. 10, 20 et expressius 25 (tomovii in eadem editione); et alibi.

33 De qua cap.iii.

34 Epistolaclxvii; aliasxxix, ad Hieronymum, cap. 3, n. 11, et cap. 4, n. 14 (tomoii in novissima editione).

35 Ex lemmateiv [Proloquium, § 36].

36 Lem.iv [Proloquium, § 36].

37 Cosí, nell’errata‐corrige a stampa e ms., emendato «perturbationis».

38Principio, [§ 3].

39Principio, [§ 3].

40 Cap.xxxi.

41 Cap.xix. [Ma, per unlapsus, sfuggito al Vico, il testo ha «cap.xlv»].

42 Cap. eodem.

43 Cap.xix.

44 Lem.iii [Proloquium, § 35].

45 Testo: «Obbesio», corretto nelle postille marginali e nell’errata‐corrige ms. [Ed.].

46Dig.,i, 3 (De legibus), 13 («Nam, ut ait Paedius»).

47 Ulpiano, veramente, scrive: «vel interpretatione vel certe iurisdictione suppleri» [Ed.].

48 Cap.xviii.

49Institutiones Iustinianeae,i, 2 (De iure naturali, gentium et civili), § 2 («Ius autem gentium»).

50Institutiones, eodem titulo, § 11 («Sed naturalia quidem iura»).

51Dig.,i, 2 (De origine iuris), 2, § 11 («Novissime»).

52 Cosí il testo a stampa in correlazione al poco precedente «quia non integros». Ma nelle postille marginali e nei due errata‐corrige il Vico, quasi certamente per una svista, emendò «quia» in «quae», che guasta il senso [Ed.].

53 Lem.iii [Proloquium, § 35].

54De civitate Dei, lib.v, cap. 9.

55Dig.i, 1 (De iustitia et iure), 3.

56De legibusi, [5].

57 Cap.xi.

58 Cap.xiv.

59 In librisDe republica.

60 Cap.xlv.

61 UtDig.,l, 17 (De regulis iuris), 57 («Bona fides»);xxv, 1 (De actionibus empti et venditi), 1, § 1.

62 Cosí emendato, nei due errata‐corrige, «posterioris» del testo [Ed.].

63De officiis,iii, [14; e cfr.Topica, 9].

64 Cap.liv [da correggere, per altro, inxliiixlv].

65 Latissime lib.ii, [parteii, cap.iii].

66Institutiones,ii, 23 (De fideicommissariis hereditatibus), § 1.

67 Cap.xii.

68 Cap.xvii.

69 Cap.xliv.

70Principio, [§ 2].

71 Cap.xxxvii.

72Principio, [§ 3].

73 Cap.ii.

74Instit.,i, 4 (De ingenuis),pr.

75Dig.,xxiv, 1 (De donationibus inter virum et uxorem), 25 («Sed et si vir»).

76 InHeautontimorumeno, act.i, sc. 1.

77 «Humana» è aggiunto nei due errata‐corrige e nelle postille marginali [Ed.].

78 Cap.xi.

79 Cap.xiv.

80 Cosí, nei due errata‐corrige, emendato «pateant» del testo a stampa [Ed.].

81Dig.,i, 1 (De iustitia et iure), 10.

82 Cap.xlv.

83 Capite superiori.

84De civitate Dei, lib.ii, cap. 21.

85Institutiones,i, 2 (De iure naturali, gentium et civili), § 12.

86 Ut insistam exemplis cap.xliv, ad quae assume cap.lx.

87 Ut insistam exemplis cap.xliv, ad quae assume cap.lx.

88 Sunt vocabula quae Grotius ex graecis latina reddit.

89Dig.,i, 3 (De legibus), 41.

90Dig.,xxviii, 1 (Qui testamenta facere possunt et quemadmodum testamenta fiant), 3;xxxv, 2 (Ad legem falcidiam), 1,pr.

91Dig.,l, 16 (De verborum significatione), 120 («Verbis legis»).

92Dig.,xxvi, 1 (De tutelis), 8;xxvi, 2 (De testamentaria tutela), 29 («Ex sententia»).

93Dig.,i, 3 (De legibus), 1.

94 Cap.xi.

95Dig.,l, 17 (De regulis iuris), 206 («Iura naturae»).

96 Ut in titulis iurisAd legem Aquilliam [Inst.,ii, 20;Dig.,ix, 2;Cod. Iust.iii, 35].

97 Cap.xxvii.

98 Cap.xxx.

99Principio, [§ 2].

100 Cap.lviii.

101 Cap.xviii.

102 Cap.l etli.

103 Principio.

104 Cap.liv.

105 Cap.lxviii.

106 Cap.lxvi.

107 Cap.lxiv.

108 Cap.xli.

109 Cap.lxv.

110 Cap.xliv.

111Institutiones,i, 5 (De libertinis),pr.;Dig.,i, 1 (De iustitia et iure), 3.

112Dig., eodem titulo, 5.

113 Lemmateii [Proloquium, § 34].

114 AbUlpiano, inDig.,i, 1 (De iustitia et iure), 1, § 3 («Ius naturale»).

115Dig., eodem titulo, 3 («Ut vim»). — VideNotas, 7 [la seconda citazione è aggiunta nelle postille marginali].

116Dig., eodem titulo, 1, § 3 («Ius naturale»).

117 Cap.lv.

118Inst. Iust.,i, 2 (De iure naturali gentium et civili), § 2 [sic per 11; ma effettivamente il passo, nella forma in cui lo riferisce il Vico, appartiene alleInstitutiones di Gaio,i, 1, e cfr.Dig.,i, 1, 9].

119 Cap.xxxvi.

120Dig.,i, 1 (De iustitia et iure), 6.

121De civitate Dei, lib.v, cap. 10 et lib.vii, cap. 30 (to.viii in editione benedictina [Parisiis, 1679]);De Trinitate, lib.iii, cap. 4 (to.vi in eadem);De correptione et gratia, cap. 8, n. 52 (to.x in eadem).

122 Ex definitione honestatis supra proposita (cap.xviii).

123 Ex definitionibus veri certique supra allatis [Proloquium, §§ 30‐1].

124Dig.,i, 1 (De iustitia et iure), 6.

125Dig.,xi, 9, 12, § 1 [Ed.].

126Dig.,i, 3 (De legibus), 20 («Non omnium»).

127Dig., eod. lib., 21.

128Inst.,i, 1 (De iustitia et iure), § 4.

129Dig.,i, 3 (De legibus), 17 («Scire leges»).

130 Cap.xlvi.

131 Cap.iii.

132 Cap.lxiv.

133 Cap.lxx.

134 Cap.xliii.

135 Cap.xxxv.

136 VideNotas, 8 [postilla marginale].

137Historia, lib.lv [ove, piú che esplicitamente, Cassio Dione lo dice implicitamente, ossia coniando la voce ἀουκτώριτας, a proposito della differenza fra «senatusconsultum» e «auctoritas senatus»].

138Andria,v, 5, 4 [Ed.].

139ii, 2, 21‐4 [Ed.].

140 Invece nelDe bello civili,iii, 70 [Ed.].

141 Corr.: Dionigi Voss, che osserva, inoltre, tutt’altra cosa [Ed.].

142 Cap.x.

143 Cap.iii.

144 Cap.v.

145 Cap.xii.

146 ApudPlutarchum, inCamillo.

147 «Sapientis» agg. nelle postille marginali e nell’err. corr. ms. [Ed.].

148 Totius titulis iurisDe auctoritate tutorum [Inst.,i, 21;Dig.,xxvi, 8].

149 VideNotas, 10 [aggiunta marginale].

150 «Aut a Bruto» aggiunto nelle postille marginali e nei due errata‐corrige [Ed.].

151 VideNotas, 11 [aggiunta marginale].

152 Ex lectione Iusti Lipsii [Cosí corretto, nelle postille marginali e nell’erratacorrige ms., «Hotomani» del testo a stampa].

153Terentius,Heautontimorum., act.i, sc. 1.

154Etica a Nicomaco,viii, 12 (13), p. 1161 b 3‐5, ove, per altro, «strumento animato» (ὄργανον ἔμψυχον) è soltanto lo schiavo rispetto al padrone [Ed.].

155 Originariamente cominciava qui il cap.ciii, come si scorge dal numero ordinale, restato per disattenzione nel testo a stampa, ma espunto nelle postille marginali e nei due errata‐corrige [Ed.].

156 De qua diximus inProloquio [§ 3 sgg.].

157 Cosí emendato, nelle postille marginali, «quae» del testo a stampa [Ed.].

158Dig.,i, 1 (De iustitia et iure), 5.

159 VideDissertationes,i [postilla marginale].

160 Cosí le postille marginali e i due errata‐corrige emendano «thermae» [Ed.].

161 Lib.iii, cap.xv, to.vii, editione benedictina [Parisiis, 1679].

162 VideNotas, 11 [postilla marginale].

163 Cap.cii.

164 Testo: «fuit» [Ed.].

165 Cap.c.

166Miscellanea,i, 8.

167 Testo: «rep.» [Ed.].

168 Cap.xlv.

169 Cap.xlvi.

170 VideNotas, 12 [postilla marginale].

171 Cap.lxxxviii.

172 Cap.ciii.

173 Cap.xlvi.

174 Cap. eod.

175 Cap.civ.

176 VideNotas, 13 [postilla marginale].

177 Cap.civ.

178 Cap. eod.

179 Nel testo a stampa cominciava qui un altro capitolo, segnato per errore «cvii» (duplicato). Ma nelle postille marginali e nei due errata‐corrige questo numero ordinale venne espulso [Ed.].

180Dig.,i, 3 (De legibus), 1.

181 VideNotas, 14 [postilla marginale].

182 Cap.iii.

183 Cap.cvii.

184Dig.,i, 3 (De legibus), 2.

185 Cap.iii.

186 Cap.xciii.

187 Cap.xcix.

188 Cap.cii.

189 Cap.cvii.

190 VideNotas, 15 [postilla marginale].

191Cod. Iust.,i, 14 (De legibus et constitutionibus principum), 4 («Digna vox»).

192 Cap.iv.

193 Cap.xlviii.

194 Cap.lxxxii.

195Principio.

196 Cap.lxvi.

197 Cap.c.

198Dig.,i, 3 (De legibus), 41.

199Dig.,i, 3 (De legibus), 3 et [cfr.] 4.

200Dig., eodem titulo, 5.

201Dig., eodem titulo, 6.

202Dig., eodem titulo, 10, cum tribus sequentibus.

203Dig.,i, 2 (De origine iuris), 2, § 5 («His legibus»).

204 Cap.xcvii.

205 Cap.civ.

206 Cap.lxiii.

207Dig.,i, 3 (De legibus), 41.

208 Cap.iii.

209Dig.,l, 17 (De regulis iuris), 77 («Actus legitimi»).

210 Ut nosDe poeseos origine, libro secundo dicemus [Ma anziché nel capitolo sull’origine della poesia, cioè nelxii delDe constantia philologiae, l’accenno a Minerva astata si trova nel cap.xxiii].

211 Cap.civ.

212 Cosí emendato, nelle postille marginali e nei due errata‐corrige, «reip.» del testo [Ed.].

213 Cap.cxiii.

214 Libro secundo,De poeseos origine [De constantia philologiae, cap.xii].

215 Ibidem [Ma in realtá il Vico intendeva rimandare al cap.ix delDe constantia philologiae].

216 Cap.civ.

217 Cap.c.

218 Cap.cv [sic percxxv].

219 Cap.civ, in fine [§ 15 sgg.].

220Plutarchus, inTheseo.

221 VideNotas, 16 [postilla marginale].

222 Cap.civ, § «Sic optimi» [16].

223 Cap.civ.

224 Cap.cxvii.

225 Cap.cxxvii, in fine [§ 3].

226De iure belli et pacis,ii, 8, 1, 2.

227Dig.,i, 1 (De iustitia et iure), 11.

228 Cap.civ, § «Ad eam» [§ 18].

229 Cap.xcix etc.

230 Cap.ci cum duob. seqq.

231 Cap.civ.

232 Cap.cxvii.

233Dig.,i, 1 (De iustitia et iure), 5.

234 Quod primum iudicium de capite civis populum romanum Cicero,Pro Milone, testatur: quare id romanos ex iure minorum gentium accepisse necesse est.

235 Cap.civ, § «In statu» [§ 5].

236 Cap.cxviii.

237 Cap.cxxxiv.

238 Cap.cxiii.

239 Cap.c, § «Per veras autem» [§ 10].

240 Cap.civ, § «Idque est celebre ius nexi» [§ 22].

241 Cap.civ, § «Proinde» [§ 11].

242 Cosí corretto, nelle postille marginali e nei due errata‐corrige, «rapto» del testo [Ed.].

243 Cap.c, § «Ius autem» [§ 6] et cap.civ, § «In statu» [§ 5].

244 Cosí corretto, nelle postille marginali, «virtutem» [Ed.].

245 Ex vulgari lexicorum eruditione.

246Dig.,i, 1 (De iustitia et iure), 9 («Omnes populi»).

247 Cap.cxxx.

248Dig.,i, 1 (De iustitia et iure), 9.

249 Cap.xlvi, § «Igitur» [§ 2].

250 Cap.vi,vii etviii.

251 Cap.cxxvi.

252 Cap.xlv.

253 Per contrario ilVulteio,In Istitutiones iuris civilis a Iustiniano compositas commentarius(4) (Marburg, 1613), p. 11, scrive: «De iure naturali, gentium et civile» con la virgola [Ed.].

254 Cap.cxxviii.

255 Cap.c.

256 Cap.civ.

257 Cap.cxxix.

258 Cap.cxxxvi.

259 Cap.cxxvii.

260 Cap.civ, § «Sed et natura» [24].

261 Cap.civ, § «Ad eam» [18].

262Dig.,i, 4 (De constitutionibus principum), 1,pr.

263 Cap.civ, § «Ad eam» [18].

264 Cap.cxxxiv.

265Dig.,i, 3 (De legibus), 8.

266 Lib.x.

267Dig.,i, 2 (De origine iuris), 2,pr.

268Plutarchus, inTheseo.

269Dig.,i, 1 (De iustitia et iure), 9.

270Inst.,i, 2 (De iure naturali, gentium et civili), § 10.

271 Cap.cxli, § «Atque hic» [2].

272 Cap.c.

273 Cap.cxxxviii, § «Optimatium» [2].

274 Cap. eod., (a) [5‐9].

275 Cap. eod., (a) [5‐9].

276 Cap.lxxviii.

277 Cap.lxxix.

278Dig.,i, 3 (De legibus), 8.

279 Cap.civ, § «Sed et» [24].

280 Cap.xxix etlxvi, (d) [5‐6].

281 Libro secundo ubiDe poeseos origine [parteii, cap. 12].

282 Cap.cxxxviii, § «Optimatium» [2].

283 Capite superiore.

284 Cap.cxvi.

285 Cap.cxl.

286Libro sexto Decretalium,i, 2 (De constitutionibus), 1.

287 Cap.cxli, § «Atque» [2].

288 Cap.cxxiv [sic perciv], § «Quod autem» [14].

289 Cap.cxxvii.

290 Id nobis faciet initiumHistoriae temporis obscuri [De constantia philologiae, cap. 19 sgg.].

291 Questa parentesi fu aggiunta nelle postille marginali [Ed.].

292 «Nux» aggiunto nelle postille marginali [Ed.].

293 VideNotas, 17 [postilla marginale].

294 Cap.civ, § «In statu» [5].

295 VideNotas, 18 [postilla marginale].

296 Dicto cap.civ, § «In statu» [5].

297 Dicto cap.civ, § «In statu» [5].

298 Cosí corretto, nelle postille marginali, «relegando» [Ed.].

299 Cap.civ, § «In statu» [5].

300 Cap.cxli.

301 Cap.cxxvii.

302 Cap.civ, § «In statu» [5].

303 Ibidem, § «Proinde» [11].

304 Ibidem.

305 VideNotas, 19 [postilla marginale].

306 Cap.civ, § «Proinde» [11].

307 Ibidem, § «In statu» [5].

308 VideNotas, 20 [postilla marginale].

309 Cap.cxxvii.

310 «Quam» aggiunto nelle postille marginali e nell’errata‐corrige ms. [Ed.].

311 Cap.cxxviii.

312 Cap.cxli.

313 Cap.cxxvii.

314 Cap.cxxvii, circa finem.

315 Cap.cxli, § «Atque» [2].

316 Cap.cxlviii, § «Quod autem» [4].

317Dig.,i, 2 (De origine iuris), 2, § 3 («Exactis»).

318Dig.,i, 2 (De origine iuris), 2, § 11 («Iisdem»).

319Dig., eod. tit., 2, § 6, vers. «Et ita».

320Annotationes in Pandectas, commentarium ad legem alteramDe origine iuris (i, 2).

321Suetonius, inAugusto, cap. 64.

322 Lemm.iii [Prol., § 35].

323 Cap.lx.

324 Cap.lxiv.

325 Cap.lxxxvi.

326 Cap.cviii, § «Libertas» [3].

327 Ex definitione veri [Prol., § 31].

328 Principio.

329 Cap.ciii.

330 Cap.civ.

331 Cap.cv etcxliv.

332 Ex definitione certi [Prol., § 31].

333 Cap.cxvii.

334 Cap.cxliv.

335 VideNotas, 21 [postilla marginale].

336 Principio.

337 Cap.xxvii.

338 Cap.xxxv.

339 Cap.xxxiii.

340 Cap.cxvii.

341 In prooemio.

342 Ex definitione veri [Proloquium, § 31].

343 Dicto cap.cxvii.

344Dig.,i, 3 (De legibus), 30 («Fraus»).

345 Principio.

346Dig.,i, 3 (De legibus), 26 et 27 («Non est novum» et «Ideo, quia»).

347Dig., eod. tit., 28 («Sed et posteriores»).

348 Cap.civ, § «Sed quae» [2].

349 Cap.cxxiv [sic per capp.lxxiv,cxxxviii].

350 VideNotas, 22 [postilla marginale].

351 Cap.cxlix, § «Sed et» [6], in fine.

352 Cap.xliv.

353 Cap.cxxxvi.

354 VideNotas, 23 [post. marg.].

355 Principio, et cap.xlv et cap.l.

356 Lemm.ii, [Proloquium, § 34].

357 Cosí corretto, nei due errata‐corrige, «hebraicus» [Ed.].

358 Cap.civ, § «In statu» [5].

359 Cap. eod., § «Proinde» [11].

360 Principio et cap.xlv et cap.l.

361 Dicto cap.civ, § «Atque» [19].

362 Cap.civ, § «Atque» [19].

363Tacitus,Annales,i, 1 [Ed.].

364 Cap.lxix.

365 Cap.c.

366Plutarchus, inTheseo.

367Idem, inLycurgo.

368 Cap.lxiii.

369 VideNotas, 24 [postilla marginale].

370 Tab.xi ex ordinatione Iacobi Gothofredi.

371Tacitus,Annales,i, 7 [Ed.].

372 VideNotas, 25 [postilla marginale].

373 Capp.cxv etcxvi.

374Tacitus,Annales,i, 3 [Ed.].

375 Ibidem, 15 [Ed.].

376 VideNotas, 26 [postilla marginale].

377 Cap.cxl.

378Cod. Iust.,vi, 23 (De testamentis), 3.

379 Cap.cxl.

380 Cap.cxxxviii, (a) [5‐9].

381Cassii Dionis,liii [18, p. 582e].

382Cod. Iust.,vi, 23 (De testamentis), 3.

383 Capp.cxvi etcxlvii.

384 Cap.clxviii.

385Cod. Iust.,iv, 28 (Ad senatusconsultum Macedonianum), 7.

386Livius,vii, 12 [Ed.].

387 Cap.cxxx.

388 Sive tanquam dominus imperii et iuris romani cum libera administratione [postilla marginale non rifusa poi nelleNotae].

389 Capiteclxi, § «Namque» [27].

390 Le parole comprese nei tratti furono aggiunte nei due errata‐corrige [Ed.].

391 VideNotas, 27 [postilla marginale].

392 Cap.clvii, § «Ubi optimates» [3].

393 Cap.clxi.

394 Cap.clxiv.

395 Cap.cxxxi.

396Institutiones,ii, 10 (De testamentis ordinandis), § 3 («Sed cum paullatim»).

397 Cap.cxxi.

398 Cap.cxlviii.

399 Cap.cxli, § «Atque hic» [2].

400 InHistoria iuris [Dig.,i, 2,De origine iuris, 2, § 3, ove, per altro, si parla soltanto di «ius incertum»].

401 Cap.cv,cvi.

402 InHistoria iuris [Dig., l. c., § 6].

403 VideNotas, 28 [postilla marginale].

404Hermannus Vulteius inCommentario in Institutiones, hoc loco.

405 Cap.civ, § «In statu» [5].

406 Immo ex perpetua huc usque dictorum serie.

407Dig.,i, 3 (De legibus), 2. VideNotas, 29 [la seconda citazione è una postilla marginale].

408Dig.,i, 1 (De iustitia et iure), 1.

409 Cap.cv etcvi.

410 Cap.civ.

411 Cap.cxlix.

412 Cap.cv etcvi.

413 Cap.cxlix.

414 Cap.civ, § «Sed et natura» [24].

415 Cap.cxxxvii.

416 Cap.cxxiv.

417 Cap.cxxxv.

418 Cap.clxix, [§ 6].

419 Quae principio fuisse necesse est praedura ligna curva ac proinde serpentis dentes [postilla marginale non rifusa nelleNotae].

420 Qui orti sunt quirites hastis armati [postilla marginale non rifusa nelleNotae].

421 Cap.clxix.

422 Cap.cxviii,cxxxiv,cxxxv.

423 Cap.cxxxviii, § «Libera» [4];Bernardus Segnius inEthica Aristotelis [piú esattamente, nelTrattato dei governi di Aristotile,tradotto di greco in lingua vulgare fiorentina, Firenze, 1549, p. 187, ove, per altro, Aristotele e il traduttore dicono tutt’altra cosa].

424 VideNotas, 30 [postilla marginale].

425 VideNotas, 31 [postilla marginale].

426 VideNotas, 32 [postilla marginale].

427 VideNotas, 33 [postilla marginale].

428Dig.,i, 2 (De origine iuris), 2, § 41 («Ex his auditoribus»).

429Dig., eodem titulo, 2, § 47 («Fuit et alius»).

430Dig., eodem titulo, 2, § 2 («Tulerunt et sequentes»).

431Dig., eodem titulo, 2, § 7 («Postea»).

432 Ex capitecxxxviii, § «Optimatium» [2].

433 Nel testo a stampa seguiva: «exempli gratia, de poenis de foenore moderando». Ma nelle emendazioni soggiunte alDe constantia iurisprudentis è scritto: «Dele [haec] verba, quae ex auctografo, de re alia exarato neque deleto, irrepsere» [Ed.].

434 Cap.clxiii.

435Dig.,xli, 3 (De usurpationibus et usucapionibus), 4, in fine, ubiCuiacius.

436 Cap.cxxiv.

437Caelius [Rodiginus],Epistolae familiares, lib.viii.

438Dig.,xli, 3 (De usurpationibus et usucapionibus), 4, § 6;Institut.,ii, 6 (De usucapionibus et longi temporis praescriptione), § 2 («Furtivae»).

439[Aulus] Gellius,Noctes Atticae,xiv, caput ultimum [8].

440Dig.,xli, 3 (De usurpationibus et usucapionibus), 33, § 2;Institut., l. c.

441 InDig.,ix, 2 (Ad legem Aquilliam), 1.

442Livius, lib.ii [Per un evidente errore di stampa, il testo ha: «annocclxxx»].

443Dionysius, lib.ix.

444Dig.,xxviii, 2 (De liberis et posthumis heredibus instituendis vel exheredandis), 29 («Gallus»).

445Livius, lib.vii.

446Tacitus,Annales,v, [sic pervi, 16].

447 Cap.clxiii.

448 LibroDe nostri temporis studiorum ratione cum antiquorum collata.

449Dig.,i, 2 (De origine iuris), 2, § 3 («Exactis»).

450De oratore,i, 44 [Ed.].

451 Cap.cxxiii [sic perclxxiii, § 15].

452 Nel testo seguiva «erat», espunto da una postilla marginale [Ed.].

453 Cap.cxvii.

454 Cap.cxvii.

455 Cap.cxxxviii, § «Optimatium» [2].

456Institut.,i, 1 (De iure naturali, gentium et civili), § 3 («Constat autem»).

457 Cap.cxxiv.

458 Nel ms. del Vico cominciava qui un altro capitolo, segnato per disattenzione anch’esso col numeroclxxxii, restato nel testo a stampa, ma espunto nelle postille marginali [Ed.].

459 Cap.cxvii.

460 Cap.cxxv.

461Dig.,xxviii, 2 (De liberis et posthumis heredibus instituendis vel exheredandis), 23;Institut.,i, 11 («De adoptionibus»), § 4 («Minorem»).

462 Cap.cxxxvi.

463 Cap.cxxiv.

464 Cap.clxviii.

465 Cap.civ, § «Atque id est ius» [21].

466 Cap.cv,cxvii,cxxxiv.

467 VideNotas, 34 [postilla marginale].

468 L’esempio addotto fra parentesi è una postilla marginale non rifusa nelleNotae [Ed.].

469Dig.,i, 2 (De origine iuris), 2, § 37 («Fuit»).

470Dig., l. c., vers. «Caius».

471 Cap.cxli, § «Atque» [2].

472 VidesNotas, 35 [postilla marginale].

473 Cap.clxix.

474 Cap.clxx.

475 Cap.clxx, § «Haec disseruimus» [2].

476 Cap.xlvi, § «Igitur» [2].

477 Ibidem.

478 Cap.cxxvi.

479Dig.,i, 2 (De origine iuris), 2, § 4 («His legibus latis»), vers. «Haec disputatio».

480 In disquisitione legisXII Tabularum, libroii [parteii, cap. 36‐7].

481Dig.,i, 8 (De divisione rerum et qualitate), 1, § 1; unde Iustinianus a Gaio principium sumit:Instit.,ii, 2 (De rebus corporalibus et incorporalibus), [§ 1].

482 PraestantissimusArnoldus Vinnius,In quatuor libros Institutionum imperialium commentarius, hoc titulo, principio, nota 2 [edit. Lugduni Batavorum, p. 126] haec ridet. Tu iudica meritum.

483 Cap.xcvii, cap.civ, § «Per hanc» [13]; cap.cxix.

484 Cap.civ, § «In statu» [5].

485 Cap.c, § «Id divido», cum tribus sequentibus [2‐5].

486 VideNotas, 36 [postilla marginale].

487Dig.,xxxviii, 10 (De gradibus et affinis et nominibus eorum), 9.

488 «Inchoavit, duxit» agg. nelle postille marginali [Ed.].

489 Cap.cxlix, § «Utrum» [5].

490 VideNotas, 37 [postilla marginale].

491Dig.,l, 16 (De verborum significatione), 86.

492 Cap.xliv.

493Dig.,i, 3 (De legibus), 37.

494 Cap.cxli.

495 Nel testo a stampa seguiva «quoque», espunto dalle postille marginali e dai due errata‐corrige [Ed.].

496 Cap.clxi.

497 Cap.clxxiii.

498 Cap.civ, § «Atque» et sequentibus [19 sgg.].

499 Cap.cxxiv.

500Dig.,i, 2 (De origine iuris), 2, § 5 («His legibus latis»).

501Dig.,i, 1 (De iustitia et iure), 7, § 1 («Ius praetorium»).

502 Testo: «composita, quae» [Ed.].

503 Ut diximus inOperis proloquio, [§ 24].

504Dig.,i, 1 (De iustitia et iure), 1.

505 Cap.lxxviii etlxxix.

506 Cap.xxvii.

507 Cap.cxlii.

508 Cap.clxxxvii.

509 Cap. eodem.

510 Cap.cxlix, § «Ad haec» [7].

511 Cap.cxli, § «Atque» [2].

512 Cfr.Dissertationes,ii [Ed.].

513 Cap.clii.

514 Cap.clxiii.

515 Cap.clxxiii, § «Ceterum» [3] cum sequentibus.

516 Cap.clxxxxi, § «In republica mere optimatium» [3].

517De legibus, lib.i.

518 Cap.clxi, § «Namque» [2].

519 Cap. eodem [ma corr. cap.clxiii].

520 Cap.clxxvi.

521 Cap.cxlix, § «Ad haec» [7].

522 Testo: «Sempronii condemna, iudex».

523 Cap.cxxxvii [corr.:clxxxvii].

524Annales,iii, 27 [Ed.].

525 InCommentario Orationibus Ciceronis.

526 Cap.clxiii.

527 Cap.clviii, § «At hercule» [4].

528 Cap.cxlix, in principio et § «Ad haec» [1 e 7].

529 Cap.clxiii.

530 Cap.clxxxi.

531 Cap.clxxxvii, in principio et § «Et hac» [1 e 8].

532 Manca, nelle note a piè di pagina, quella corrispondente al richiamo pur segnato nel testo. Comunque il Vico voleva rimandare al cap.cxxi, § 4 [Ed.].

533Instit.,iii, 30 (Quibus modis tollitur obligatio), § 2.

534 Totis titulis iurisDe rebus creditis [Dig.,xii, 1;Cod. Iust.,iv, 1].

535Cod. Iust.,iii, 31 (De petitione hereditatis), 12, [§ 3].

536Dig.,i, 2 (De origine iuris), 2, § 6, vers. «Et ita».

537 Ad ornatumInst.,iv, 12 (De perpetuis et temporalibus actionibus et quae ad heredes et in heredes transeunt), § 2.

538 AdInstit.,i, 2 (De iure naturali, gentium et civili), § 10 («Et non ineleganter»).

539 Non de qua diximus cap.cxli, § «Atque» [2].

540 Cap.clxiii.

541 A cap. [clvii] usque ad cap.clxvii.

542 Cap.clxxxvii.

543 Cap.clxxi, § «Hinc aperiuntur» [8].

544 Cap.clxxi, § «At Servius» [2].

545 Cosí, nelle postille marginali, corretto «quis», che le edizioni Ferrari mutano in «quibus» [Ed.].

546 Cap.clxxii.

547 Cap.cvc.

548 Cap.cxli, § «Atque» [2], in fine.

549 In eiusVita, cap. 33.

550Instit.,ii, 23 (De fideicommissariis hereditatibus), § 1.

551Instit.,ii, 25 (De codicillis), § 1.

552Instit.,ii, 23 (De fideicommissariis hereditatibus), § 1.

553Instit.,ii, 25 (De codicillis), § 1.

554Instit., eod. tit., §i.

555 Cap.cxxviii, § «Iuris autem» [2].

556Instit.,ii, 23 (De fideicommissariis hereditatibus), § 1.

557Dig.,i, 2 (De origine iuris), 2, § 47, vers. «Primus divus Augustus».

558Instit.,i, 2 (De iure naturali, gentium et civili), § 8 («Responsa prudentum»).

559Instit., l. c.

560 Cfr.Notae, 43 [Ed.].

561 Cap.cci, § «Ad hanc formam» [2].

562Dig.,i, 2 (De origine iuris), 2, § 47, vers. «Hi duo».

563Tacito,Annales,iii, 75 [Ed.].

564 VideNotas, 39 [postilla marginale].

565Dig., l. c.

566 Cap.clxxxv, § «Hanc a gentibus» [11].

567 Dicto capite, § «Nam quod Celsus» [12].

568 Cap.clxxxv, § «Namque» [3].

569Dig.,i, 2 (De origine iuris), 2, § 5 («His legibus latis»).

570Dig., § cit., vers. «Haec disputatio».

571Dig.,i, 2 (De origine iuris), 2, § 47, vers. «Primus divus Augustus».

572Cod. Iustin.,ii, 58 (De formulis sublatis).

573 Cap.cxxviii, § «Iuris autem optimi» [2].

574 Cap.cxxxiv.

575 Cap.ci,cii,ciii,civ.

576 Dicto capiteciv, § «Sic optimi» et § «Atque id est ius optimum» [16 e 21].

577 VideNotas, 40 [postilla marginale].

578 Cap.cxxiii et cap.cxxxiii.

579 Cap.cxxiv et cap.cxxix.

580 Cap.cxxvii: videNotas, 41 [la seconda citazione fu aggiunta nelle postille marginali].

581 Testo: «plerumque» [Ed.].

582 Cap.civ, § «Ad eam» [18].

583 Cap.clxxi, § «At Servius» [2].

584Dig.i, 5 (De statu hominum), 17 («In orbe»).

585Cod. Iustin.,vii, 31 (De usucapione transformanda), 1.

586 VideNotas, 47 [postilla marginale].

587 Cosí corretto, nelle postille marginali, «oppugnatur» [Ed.].

588 Cosí corretto, nelle postille marginali, «oppugnantur» [Ed.].

589 Cap.clxxxiv.

590 Cap.clxxi.

591 Cap.ccv, cum septem sequentibus.

592 Cap.xxxv.