Liber Quartus

De rebus gestis
ANTONII CARAPHAEI
liber quartus

Caput I
Turcis de pace legatis ad Bellogradum admissis, a Caesare evocatur.

Turcae de pace legati — Interpretes legationis — Soleymanes imperator Turcarum pacifico ingenio — Legationis color — Osmanis Gengienis consilium — De adventantibus legatis Bavarum certiorem facit — Bavarus consulit ea de re Caraphaeum, qui censet admitti, sed Bellogrado procul — At, capto iam Bellogrado, mutat sententiam censetque ut in urbe capta excipiantur — Erectus barbari legati animus — Caraphaeus legatos ad Bavarum ducit et ab eodem in fidem recipit — Viennam a Caesare evocatus — Bavarus scribit de turcica legatione ad Caesarem — Caraphaeus legatis comitatum decernit — Eiusdem circumspectio — Saepe in itinere cum legatis congreditur — Summa taciturnitas legatorum — Effendis Keskemeti aegrotat — Maurocordatus cautus — Caraphaei coniectura de potestate legatorum — Turcarum animi graviter perculsi — Caraphaeus imperat legatos Pottendorfium duci, et quid ita? — Socii de adventu legatorum a Caesare certiores facti — Lotharingius, cum legatis agere destinatus, aegrotat — Caraphaeus aegrotat in Austria — Caesar, solicitus de sociali fide, Caraphaeum aegrotum Viennam evocat.

Postero die quo Bellogradum captum, dum supplicationes Summo Numini de relata victoria habebantur, Suffichiar effendis cum collega uno, et Alexandro Maurocordato ac Thoma Tarsia interpretibus additis, ad Bavarum a turcico senatu legati advenere de pace, ut praedicabant, Viennam transituri. Nam Soleymanes, omnem vitam patriae legis morisque eruditioni abditus, mansuetum potius animum quam bellicosum formarat; idque adeo bellum iure improbatum aversabatur et ad pacem lubens spectabat: sed deliberabat de eius petendae dignitate. Turcae patres hunc honestum excogitarunt colorem,

ut ad Christianorum imperatorem legatos mitteret cum literis, queis eum certiorem faceret se rerum potitum ingenio a bello ad pacem proclivi; et in eandem sententiam alias Polono Venetoque dandas committeret.

Osmanes Gengienes, commodum ratus ea uti opportunitate ut legati Bellogradum, antequam caperetur, pervenirent et, pacis mentione per christianum exercitum divulgata, avidos eius victoriae retunderent animos, Nissa, per Turcarum imperatoris viatorem, quem «chiausium» appellant, ad Bavarum ducem scribit: «ab suo Turcarum domino legatos literas gravissimis de rebus scriptas ad Germanorum imperatorem adferre: quare dux eos, fido satellitio stipatos, ad se venire patiatur, sinatque porro Viennam tuto et libere commeare».

Bavarus ea de re consulit Caraphaeum: qui, quanquam coniiceret legatos aut vana aut iniusta de pacis negocio adportaturos, censet tamen admitti oportere, quando is omnem eius rei habeat potestatem, ne qua forte invidia existat Caesarem, communis sortis oblitum, proferendi imperii cupiditate transversum agi. At, veritus ne hostes hostium res consiliaque explorarent, utile rebatur ut eos super ponte infra Bellogradum facto, a castris procul, audiret. Et iam Bavarus, eam sententiam amplexus, Osmani rescripsit ut, trecentis croatis militibus stipati, Semendria ad se accederent.

Sed, capto interea Bellogrado, Caraphaeus, eiusdem utilitatis suasu, consilium, quod primum intenderat, in contrarium vertit, et auctor Bavaro est ut captam ineant urbem, et florentem recenti ingentique victoria christianum exercitum, fulgentes Caesaris imagines Bellogradi muris arcique praefixas et saeva excidia miserasque clades suorum spectent. Alto animo effendis victoris exercitus ora vultusque substinuit, et, aequa pietate, gentilium suorum cadavera aut vulneribus confossa aut caedibus deartuata contuens, in vocem utroque adfectu tinctam erupit: — Non Christianorum virtus, sed nostra flagitia haec tanta nobis dant mala!

Caraphaeus eos ad Bavarum in praetorium ducit, ubi omnes belli subsummi aderant duces. Ii, non ultra verborum

officia transgressi, caussam cur legati venirent omnino tacuere. Dux eos comiter ad prandium invitat, liberaliter adhibet: mox Caraphaeo committit, qui Viennam profecturus erat, quo maximis gravissimisque de rebus super pace belloque decernendis a Caesare fuerat adcersitus.

Auctor quoque Bavaro est, qui statim ad Caesarem de adventu legatorum scribat, ut de ea re foederatos participes faciat. Mox eos secum ultra Savum ducit; comites itineris quadringentos equites, duces autem viros prudentes et hospitales, addit, monetque ut captas hoc bello urbes, et praecipue Budam, declinent, ne adhuc deformata expugnationibus munimenta conspiciant, quae Caesar, per belli nunquam cessantis tempus, reficere nondum potuerat. Et tamen idem, quod legati, iter facere, ut per eam occasionem saepe cum iis congrederetur, et quid sinceri ac solidi adferrent penitius exploraret.

Sed legati abstrusi et impenetrabiles. Effendis enim semper secum mandatorum codicillos signatos gerebat, ut qui ab eius legationis secretis erat de eius arcano nihil omnino se scire adfirmaret. Semper iis una frequentes aderant Maurocordatus, qui Constantinopoli domum, uxorem, liberos habebat, necnon erat aemulorum Caesaris studiosus; et Thomas Tarsia, Maurocordati adfinis Venetaeque reipublicae interpres, qui praedicabat a magno vezirio vi adactum ad eam interpretandam legationem.

Interea Keskemeti in febrim effendis incidit; et Caraphaeus, dum sermones cum Maurocordato serit, percunctatus est an legati summa rei agendae potestate instructi venissent. De qua re ambigere se dicebat, quod omnis Dravum inter Savumque ditio et Savus ipse cum Bellogrado a Caesare reciperata erant, postquam legati, ut temporis rationem inibat, Constantinopoli profecti sunt: alioqui, conficiebat eos novis amplioribusque mandatis egere. Cui caute Maurocordatus: «se arbitrari de eo quoque praescripta in eos casus mandata habere, certum tamen non scire». Hinc Caraphaeus coniiciebat aut Turcas iam de Bellogrado, antequam caperetur, desperasse, aut legatos plenum mandatae rei arbitrium habere. At liberior

eius, qui a secretis erat, vox super coenam erupit: «in ea legatione omnem Constantinopolitanorum spem conlocatam». Unde Caraphaeus censuit eos amplas pacis conditiones oblaturos. Hinc imperat ut, ubi effendis convaluerit, legati recta Pottendorfium ducantur, sepositam, munitam et una porta patentem arcem; omniaque providet, quibus Turcae uti legati sancte habeantur, uti hostes acriter observentur.

Interea iam Caesar de adventu legatorum polonum regem et venetum senatum certiores fecerat, ut et foederati regis officio fungeretur, et pacem an bellum mallent cognosceret, ac Lotharingium de pace cum legatis agere destinarat. Atque ille quidem iam cum iis Budae conloqui cepit: mox morbo correptus, per quod idem tempus Caraphaeus in Austria aegrotabat. Sed Caesar ei omnem denegat moram hactenus convalescat, iubetque ut extemplo Viennam contendat, ne foederatis suspicio incidat eo colore Caraphaeum morari ut secreto cum Turcis de pace transigat.

Caput II
In sanctius Consilium adscitus, Caesari, quo ad pacem animum lubentius inducat, hungaricam rempublicam ordinandam proponit, ut tandem aliquando diuturni ac sumptuosi belli dignos per pacem conligat fructus.

Caraphaeus a sanctiori Consilio esse iussus — Caesari Hungariam proponit — Transylvania et Bellogradum digna eius belli praemia — Ordinationis propositio — Regni Hungariae recte administrati opes — Agri amplitudo — Optima pabula — Natura feracissima — Salinae — Vina toccaiana — Ingentes principum hungarorum opes — Religionis pietatisque excitatio — Eius utilitas in re civili — Ratio Hungariae muniendae — Hollandenses gnarissimi excitandarum arcium in humentibus campis — Consilium ne ea res aerario neve civibus sit onerosa — Fabricensium conlegia instituenda, dotanda — Aeris copia in Hungaria — Ubi conflanda tormenta cum compendio aerarii? — Imprimis Transylvania munienda — Hungari militis disciplina intendenda — Agricultura celebranda, et qua ratione? — Rasciani armati turbolentissimum et avarissimum hominum genus — Ut agricultura ars promovetur — Ager cultus, non vastus, magnos principes facit — Bellogradi situs celeberrimo emporio maxime commodus — Merces hungaricae — Bellogradi utilitates immensae — Ratio Bellogradi communiendi, quam scriptor Caesaris et christiani nominis pietate reticet — Artes promovendi commercia — Hungari acuto ingenio — Literae quid quantumque conferant ad opificiorum perfectionem et nova excogitata — Artificiorum fructus reipublicae quam uberrimus — Qui vectigalium redemptores boni? — Redemptionum fraudibus occurrendum.

Ut Viennam Caraphaeus pervenit, inter sanctioris Senatus patres cooptatus est, et, ubi per morbum licuit, quinque post perpetuos annos Caesarem adit coram adloquiturque. Et, quo ei gravius pacem suadeat, ingentes perennesque belli Hungarici fructus exponit, si, pace parta, Hungariae regnum bonis rationibus ordinandum suscipiat. Etenim Hungariae, longo duûm et viginti annorum, quos ibi res gesserat, usu, multa

emendanda, complura promovenda, pleraque instituenda, animadverterat: sed ad Bellogradum, eius situs cogitans ingentes utilitates, haec de ea republica ordinanda meditatus erat, quae mox Caesari in haec ferme verba enarravit:

Iam divino beneficio in utraque Hungaria ingentes ab eo victorias reportatas; sed hinc Transylvaniam, hinc Bellogradum eius imperio adiectas ei commodare facultatem, ut, si in eo regno Summi Numinis religionem constabiliat, munimentis firmet securitatem, a militibus ducibusque severam exigat disciplinam, paganis artificiorum commerciorumque industriam promoveat, eoque aerario sapienter utatur, regnum florentissimum pollentissimumque habiturum, quo ut omnibus Europae regibus dignitate praeit, ita opibus certe fuerit secundus nemini.

Agrum enim longissime latissimeque patere; eumque, maximo Europae fluminum interfluente, supra fidem pabulis beatissimum, ut centum bovum millibus in annos solius Germaniae mensas alat; ac praeterea omnis naturae fructus uberrimum nedum necessaria, vitae quoque delicias aliis nationibus commodare. E superiore Hungaria maramarosiensem salem externas condire dapes; et e perexiguo agro expressa toccaiana vina ab Polonis aliisque ad septentriones nationibus ingentem auri vim ei merere; passimque tres quatuorve transdanubianos primores tantam ditionem tantorumque proventuum habere ut indidem principi summo splenderet cultus et aula. Has opes, in regno arctiori ambitu, factionibus discerpto, bellis externis vastato: quid, longissime latissimeque prolatis finibus, et ad concordiam pacemque aeternum duraturam bene ordinata republica?

Principio igitur oportere in regnum inducere plurima copia sacerdotes, sacrorum doctrina eximios et adstricti christiani moris insignes, qui cives romanis sacris initiatos pietatis officiis erudiant excolantque. Nam in una regni parte, quam Tredecim Comitatus adpellant, ad multa civium millia numerari qui binas domi ductas uxores habent, et, ob eorum qui sacris praesunt negligentiam, id per indignam venia excusationem palam sibi licere putant. At, recta christianorum dogmatum morumque doctrina firmatos, in contentionibus cum novatoribus facilius Caesari sacrorum communione adhaesuros, et contra Turcas, religionis stimulis incitatos, acriores futuros hostes.

Si vero Hungariae munimina, cum ob solitam eius rei Turcarum ignorationem, tum ob nuperas oppugnationes expugnationesque semiruta, reficiantur, ac super Danubio, Tibisco, savo, Dravoque et Marusio utilibus in locis alia excitentur, Hungariam, multo plura secula quam ab Soleymane ad praesens usque bellum, in hac Christianorum aucta, deminuta Turcarum virtute, hostium conatus elusuram: quin fore ut in reliquas eorum ditiones et apertas et immunitas potenter immineat. Sed, ad id, militaris architecturae gnaros, et maxime arcium super paludibus excitandarum (uti est natura situum per universam ferme Hungariam comparata) quantovis precio conducendos; eiusque rei experientissimos Hollandenses videri. Et, ut id neve aerario neve civibus grave sit, summum pontificem, hactenus munimenta absolvantur, decimam sacerdotibus pendendam remittere, quando iam eam pecuniam Turcis reprimendis et coërcendis novatoribus destinarat, et regni legibus cautum pontifices sacerdotesque, pro rata quemque parte, ex decima sibi adtributa militi in turcicis bellis merenti conferre stipem. Hac ratione et fabricensium conlegia, quibus ea architectura imperat, institui, et iisdem salaria pendi posse. Ceterum ubique abundare materiam, aeris praecipue, cum per omnem Hungariam ingens corruptorum numerus tormentorum iaceat, quae in penitissimam Hungariae Transylvaniaeque partem convehenda, ut nova ibi conflentur, et vecturae Viennam usque compendium fiat. Sed imprimis Transylvaniam, Hungariae arcem, et ab Polonis, Valachis Moldavisque ac, per eosdem, ab Tartaris claustrum, firmatissime muniendam.

Hungarum vero militem severissima disciplina in officio contineri oportere, certisque habendum in numeris, ut neque sint regi inutiles et regno graves, qui, dum assiduos milites profitentur et iactant, duplo triploque plura ab civibus stipendia exigunt.

Rascianos autem, depositis armis, agrorum culturae addicendos, qui nisi cicurentur, certissimi regno excidii olim caussam extituros. Superare fidem quot quantasque rapinas sub Turcis flagitiosissime fecerint donec ab iis rei rusticae sunt adpliciti; et Caesarem ipsum, superiori bello, cum Turcis pacem facere adactum, maxime ut regnum eorum latrociniis turpe lustraret. Ultra Danubii et Tibisci ripas, inter Dravum Savumque et cis Tibiscum immensum terrarum tractum incultum iacere: eum Rascianis Dalmatisque colendum quinque annos oneribus immunem dari, germanis militibus severissime edicto ut omnem ab iis iniuriam contineant, et reos

compertos gravissimis exemplis puniendos. Ita agro et amplo cultoque dominaturum, quando non vasta terrarum spacia, sed industrius agrorum cultus magnos principes efficit, et turbandae inter duo imperia pacis per eius gentis latrocinia caussas praecisum iri.

At hercule Bellogradi situm, quo novem navigationi apta flumina eius radices conradunt, et omnia Danubius, qui eam praeterfluit urbem, complectitur, commoditatem praebere celeberrimo omnium nationum emporio fundando, modo curetur ut mercatores eo commigrent in antiquas sedes, indeque pelles, ceram, mella, lanificia, holosericum aurumque in turcici imperii ditiones exportent. Sed, et si Bozina ei restituatur et Ragusa in eiusdem clientela firmetur, Bellogradum non in orientem solum, sed in occiduam quoque plagam commerciis celebre fore; et Caesarem perpetuum suis ditionibus limitem directurum, qui in neapolitanum regnum per Hadriaticum mare pertineat, eaque utriusque cognati imperii germanici hispanicique et merces et auxilia commeent. At enim Bellogradum in hostium confinio situm, et quovis armorum rumore, vel temere orto, impediri commercia.

Heic dat consilium «Bellogradi communiendi, quo sit adversus turcicam potentiam propugnaculum prorsus invictum, et Transylvaniae ipsi, Valachiae, Bozinae aliisque provinciis firmissimae arcis et longe lateque minantis instar immineat»: quod ego sciens prudens silentio praetereo, quando ea urbs satis infeliciter in Turcarum manus reciderit, ne barbari hostes christiani ducis consilio adversus Christianos ipsos utantur. Hinc pergebat quod, comparata urbi securitate, commercia his artibus florere curentur; sanctissime servetur promissi fides; mercatores sibi ipsi ius dicant, expeditissima iudicia exerceant, neque ab eorum sententiis liceat provocare; cives quam maxime sint hospitales, et, in controversiis iurgiisque inter cives et peregrinos exortis, extero faveant, sive adeo criminis manifestum potius amandent quam puniant, et portoria iis prorsus nulla indicantur.

Ad haec Hungaros acuto ingenio praestare, quo in factiones scinduntur: si scientiarum artiumque studiis bellicosi animi polliciantur, artificia absolutissima, et nova inde excogitata sperari.

Se rei caussas ad philosophos amandare vestigandas, videre tamen effecta: ex quo Gallia, Hollandia Angliaque ad excolendas interiores literas adplicitae, et novarum rerum inventione et artificiorum perfectione opulentissimas factas. Id vero scire: quod industriae urbanae fructibus aeraria ditentur maxime, et respublicae monarchicae fiant longe sedatiores.

Itaque, his emendatis et institutis, si aerarium attente et ex fide administretur, ac vectigalia, tributa, portoria a civibus locupletibus redimantur, redemptionumque fraudes in publicam pauperiem excogitatae supplantentur, id regnum daturum immensas opes.

Caput III
Status rerum in occidente et oriente plaga, ut et cetera pacis argumenta, quae Caraphaeus est adlaturus, et conditionum, quas Turcis dandas censet, aequitas cognoscatur.

Polonicae expeditiones in Tartaros inritae — Magnanimitas regis — Comitiorum difficultates vel morae — Asperrimum belli genus — Moschi expeditiones in Tartarum a polonicis non absimiles — Reipublicae polonicae generosa in Germanos invidia — Regis praeclara socii fides et egregium in Caesarem studium — Venetorum sapientia — Francisci Mauroceni laus — Ingentes victoriae a Venetis de Turcis relatae — Euboica expeditio improspera — Othonis Guilielmi Konismarchii morbus, mors, laus — Belli difficultates — Maritimae expeditiones dispendiosae — Caeteri socii Turcis molesti, sed Caesar unice formidandus — Bellogradi iactura regiam Turcarum concutit — Novae constantinopolitanae turbae — Coniuratio indicata, oppressa — Soleymanes Hadrianopolim commigrat — Caesar turcici imperii terror et clades — Belli initia ab Occidente — Controversia super hereditate palatini rhenani — Foedus augustanum, quod Galliae speciem formidolosam praebet — Gallia Germaniae perpetuam pacem intra mensem paciscendam offert — Caesar foederis augustani ius per epistolam summum pontificem docet — Cur Germania pacem a Gallia oblatam repudiat? — Leodiensis pontificatus petitio — Guilielmus Frustembergius et Clemens Bavarus competitores — Frustembergio rex Galliae, Bavaro Caesar favet — Galliae rex bellum indicit — Sub Galliarum Delphini ductu, Philisburgum capit: mox Treveros, Heidelbergam, Wormatiam — Palatini ditionem exscindit — Hinc Spiram, Maguntiam, Bonam pene vastat — Saevissimus Gallorum furor — Turcae certiores facti bellum Caesari a Gallo inlatum — Hollandi et Angli contra reges Angliae et Galliae foederati — Civilium in Anglia motuum caussae — Guilielmi Nassavii imago — Arausicani principes in Hollandia domi tanquam tribuni plebis, foris veluti dictatores — Hollandiae Angliaeque

necessitudo — Populares respublicae regnis conterminis graves — Angli praeferoces — Singularis Hollandensium in Arausicanum fides — Quo tempore Caraphaeus Viennam pervenit?

Nunc autem operae precium est nosse et belli socialis res in quem statum pervenerint, et quae commoda incommodave ad id prosequendum alia aliunde per terrarum orbem extiterint — quo tempore Caraphaeus Caesari de pace deliberanti eam suadet, — ut cum alia quae adfert ad eam faciendam argumenta, tum an conditiones, in quas dandam censet, pro temporibus sapienter datae repudiataeque intelligantur.

Polonus rex, quot huius belli numerantur anni, totiens budziacensem provinciam tentavit. Ingens animi, per Podoliam agmine ducto, flumen Niester appellatum traiecturus, ut inde Bassarabiam, inter eius maximi fluminis Danubiique hostia et Euxini maris litora sitam, penetraret lustraretque Tartarorum latibula, unde Polonos aliasque conterminas gentes pessime infestatum erumpunt, et, arce Bialogrodo, in Euxini litore extructa, potitus, liberum Cosaccis, ferocissimae genti, panderet in ipsius Euxini oras excursum, qui eas Constantinopolim usque praeterlegerent, infestarent, depraedarentur. Sed semper usus infelici Marte. Nam, sueta comitiorum vel difficultate vel mora, serae vel impeditae expeditiones, belli genus exitiosum, ductandi exercitus per ingentes terrarum tractus omni natura benigna sterilissimas, res gerenda cum hoste velocissimo ad insultus et fugam: unde, inter longe lateque vasta et intuta, militi in castris communiendis plurimum operis et laboris, pervigil semperque instructa et intenta quies, motoriae pugnae anhelaeque, agmina famelica et sitibunda, infestati semper receptus. Moschus, in belli societatem adscitus, sive cum paucis sive cum maxime formidandis auxiliis praesto fuerit, per Polonorum moras vel innoxius hostibus, vel damno auctus ab hostibus. Hinc Camenecum, Podoliae caput, in Moldaviae finibus sita, saepius tentata, inrito semper conatu. Unde reipublicae polonicae animos generosa invidia carpebat «Caesarem de Turcis tot tantasque in Hungaria victorias reportare:

se vero quinque perpetuis annis cum ingenti intertrimento una arce, vel Bialogrodo vel Cameneco, potiri non posse». At rex adversam belli solabatur fortunam et fidei socialis, quam praestabat, gloria, et spe domum inducendi foeminam Neoburgensis domus principem, qua Iacobo, primo filiorum, amplissimam cum Caesare conciliaret nuptiarum necessitudinem.

Veneti, contra, gnari temporis opportunitate uti, dum Caesar virtute et fortuna belli turcicarum virium robur in Hungaria atterit, sub Francisco Mauroceno, iam bello cretensi spectatae virtutis duce, cum sua et hetrusca, melitensi pontificiaque classe sociis, suo et alieno milite in Ionio mari peninsulam Sanctam‐Mauram; in Peloponneso autem Coronem, Navarinum, Modonem, Neapolim, Mistram, ad Spartae ruinas adsitam, Patrassum, Lepantum, hinc Corinthum, eius regni claustrum; in Attica porro Athenas; rursum in Dalmatia Castrum Novum, vi et armis, inoffenso per quatuor annos victoriarum cursu, cepere. Hoc autem anno ad insulam Euboeam, quam olim sub regno habuere, ab Turcarum ferocia eorum virtus retusa est. Nam in obsidione principis urbis, quae universae insulae nunc dat nomen, plurimus manipularis effusus sanguis, ac satis multis, qua nascendi sorte, qua belli virtute, praeclarissimis viris funera oblata. Sed gravi Othonis Guilielmi Konismarchii, exercitus imperatoris, morbo prorsus impedita expugnatio; unde et solutum obsidium et importunum praeclarissimi sua tempestate ducis funus venetarum rerum felicitatem non mediocriter conturbavit. At enim, vel secundante belli fortuna, per diuturnum asperumque cretense bellum aerarium nuper exhaustum; et, quanquam aurum extra ordinem sapienter senatus conquireret et ex fide quaestores exercitus erogarent, tamen, ob longinquas et, ut maritimae solent, dispendiosas expeditiones cum sociis classibus et conducto milite, sat rerum suarum agebat.

Ita, ob adversa belli quae Venetis hoc anno ad Euboeam acciderant et per eorundem prospera at dispendiosa, ob totiens inritos et ipsis intertrimentosos Polonorum conatus, ob magnificas Moschorum expeditiones, innoxias tamen, erat Turcis

quod adflictos erigeret animos. Nam in Slavonia Costanissa, Gradisca, Brodtum, a Badensi captae, cum Bozinae rectore fuso, leviores iacturae erant. At vero Bellogradum amissum acerbe populum constantinopolitanum graviterque commovit. Inde nova turbarum fomenta dux ianicsarorum aliique militum duces, quibus ea respublica ingrata erat, arripuerunt, ut ex communi pernicie privatum compendium facerent, et Soleymanem in ordinem redigere, Mehmedem summae rei restituere, primum vezirium interficere, et, eius factione dissipata, magistratus et imperia inter se partiri coniurarunt. At, ab uno ex consciis, cui non ex aequo tributum facinoris praemium videbatur, conspiratione indicata, primus vezirius turbida consilia multorum supplicio oppressit, auctorque Soleymani est ut numerosissimum resoluti iam obsequii populum vitet ac Hadrianopolim commigret, eoque secum Mehmedem eiusque subolem, inlecebras novarum rerum, in arctiorem custodiam abducat. Tanta felicitate Caesar bellum in Hungaria quinque perpetuos gesserat annos, ut Orientis imperium victoriis adfligeret foris, per quas id ipsum seditionibus domi convelleretur.

Sed iam extiterant ab occidente plaga importunissimi belli initia, quod cunctas Caesaris prosperas res interrumperet et conturbaret: mors Caroli rhenani Palatini, imperii septemviri, foedus augustanum et pontificis coloniensis creatio.

Super Palatini hereditate controversia inter eius sororem, quae Philippo Aurelianorum duci nupta erat, et Philippum Guilielmum Neoburgensium ducem extiterat. Huic Caesar gener, illi rex Galliarum ex fratre germano adfinis: Guilielmo proximum succedendi ex adgnatione ius aditione firmatum; Aurelianae duci petitio relicta est.

Ad haec, inter plures Germaniae principes ac liberas respublicas adversus externam vim mutuae tutelae foedus Augustae Vindelicorum sancitum. Quod Galliarum rex ubi rescivit, per amplissimum cardinalem Etraeum apud summum pontificem suos metus exhibens ne Caesar, pace cum Turcis facta, contra se arma converteret, ab eo petiit ut eius dissolvendi auctor fieret, et vicennales inducias, Ratisbonae inter

ipsum et imperatorem depactas, in perpetuam pacem intra mensem commutandas offerebat. Summus pontifex per amplissimum Pium cardinalem Caesari haec Galli regis desideria significavit. Sed Caesar hos metus discutere.

Nam Austriae domus id proprium, sancte foedera custodire; et nunc maxime, a Turcis per varias artes de praesentis belli societate tentatum abstrahi, in ea constanter perstare, et dispendiosissimo bello, quo regna hereditaria aere virisque exhauserat, et quinque perpetuos annos per solitudines et vastitates gesto, non novum serere, sed longo ocio et pace refici necessarium sibi sit. Nihil novi nec quidquam ulli metuendum eo foedere sancitum; sed innoxiam et ab omni iure permissam mutuam opem, ubi armis petantur ii qui sibi auxilia conferunt contra Turcas. Cautam defensionem nisi ei qui nocere velit: praeterea gravem nemini. Ad haec, auxiliorum tam parvum depactum numerum ut vix suae ipsorum tutelae sufficiant, nedum ab iis Galliarum potentissimus florentissimusque rex metuat. Antiquum germanici imperii et legibus, quibus fundatum, consentientem morem, uti partes in summae salutem provideant. Id enim in minutos principes respublicasque divisum et per comitia regi, quorum, satis cum damno, saepe spectantur morae. At Galliae regem suo unius arbitrio regere cuncta: extemplo exercitus maxime formidandos ingentesque classes comparare et instruere. Ab iis autem, qui non alios opprimere, sed de sua salute cogitare conantur, quid vereatur rex, qui Luxemburgo Hollandensibus, Rheni accolis Argentorato, arce Casali Pedemontanis ac Mediolanensibus imminet? Ei, si lubet, licere imperii principes in bellorum aliis inferendorum societatem vocare: queri quod Germania de suo corpore lectis ad externam arcendam vim foederatisque sociis sibi prospiciat. Induciarum finem, ut Gallia occupatis ociose interim insisteret, ac Caesar de occidente securus ageret, dum ad orientem plagam gereret bellum, et per omne id tempus controversiae sedato iure componerentur. Ipsumque adeo Galliae regem earum adsertorem fore pollicitum, aliosque principes ad eas vindicandas adpellaturum. Si igitur sincere, ex Westphalicae et Neomagensis pacis mente et more inter reges summos respublicasque usurpato, velit inducias in aeternam pacem transfundere, se nihil facilius lubentiusque facturum. Sed et in iis cautum ut in convento loco

de finibus regundis aequo iure disceptaretur. Rectis iam finibus, quidni aeterna pax consequatur? Sed ad eam rem ipsum induciarum tempus praestitutum. Quare Galliarum regem non aequum facere cum intra mensem de ea re transactum postulet, in qua tot electorum, principum, rerumpublicarum res versatur, quos, per Germaniam dissitos, ne certiores quidem facere per id brevissimum tempus licet. Sibi, uni ex multis, in id convenire ex gentium iure negatum. Eum igitur, pacifico colore inducto, id agere ut, omni disceptatione praecisa, omnibus omnium rationibus inauditis, cunctos temporis articulo opprimat, et omnia, ante et post inducias occupata, quae sextam Germaniae partem describunt, optimo obtineat iure. Itaque, si eius quod Gallia petit speciem videas, id vanum dissidensque animadvertas et quod per rerum naturam omnino fieri non possit; sin penitius rimeris, id velle eius aulae ministros: progressus contra Turcas sisti nec Germaniam concordia coalescere. Sed, si rex pro sua animi magnitudine haec iudicet, se certo sperare eum neque sui nominis gloriam neque foederum sanctitatem hoc facto maculaturum. Id rogat Innocentium, ut, sua sanctissimi pontificis auctoritate, regem moneat ne Turcae christianissimi principis beneficio sui imperii salutem imputent. Sin Galli in contraria sint animati, se ad Summum Numen, fractorum foederum ultorem, provocare, quod sibi Europae ab turcico iugo prorsus liberandae facultas praerepta sit.

Hae Caesaris rationes, a summo pontifice Etraeo et ab Etraeo Galliarum regi communicatae, nihil magis inter christianos principes pacem firmarunt. Et novissima belli materia quaesita Leodiensis pontificatus. Eius enim competitores Guilielmus cardinalis Frustembergius et Clemens Bavarus, Maximiliani septemviri frater: ille Argentoratensis, hic Ratisbonensis pontifex. Uterque iure petere prohibitus; sed Innocentii pontificis maximi singulari lege cautum ut in iis comitiis de Clemente ratio haberetur. Frustembergium Galliae rex et officiis et armis in coloniensem agrum admotis promovebat; Bavaro favebat Germania studiis, et Caesar, fide in quam omnem eam domum receperat, tuebatur: itaque Bavarus creatus est.

Ab hac ultima caussa Galliae rex bellum exorsus — per edictum questus Frustembergium spretis comitiorum legibus

repulsum, Aurelianam ducem iniuria a suae familiae successione prohibitam, aeternam pacem a se Germaniae oblatam, ab ea repudiatam, et, adventantibus iam turcis legatis, metum ne, pacato Danubio, Caesaris armis turbetur Rhenus — cum exercitu maxime formidando, Galliarum Delphini ductu, Philisburgum, tanquam illac essent arma germanica in Galliam inruptura, intra mensem obsidet, oppugnat, capit. Hinc mense alio Treveros, Heidelbergam et Wormatiam occupat; et, quadam furiata belli mente correptus, miles omnem Palatini ditionem aut diripit aut ferro flammaque corrumpit. Et, quanquam Spira, Maguntia, Bonna, nulla obiecta vi, portas victoribus aperuissent, magna ex parte desolatae: demolita templa, direpta sacra, et Spirae religiosissima Germaniae imperatorum sepulchra violata: quae gallico nomine indigna facinora rex in posterum correxit, adstrictiori ducibus armorum potestate permissa. Sed tamen interea Constantinopoli renunciatum ab Gallia iam bellum Caesari inlatum esse.

Germania interim arma aut intus sera ad expediendam vindictam, aut foris ad Serviam quam longe dissita. Tamen eius exundantis inundantisque omnia armorum torrentis e Germania terra avertendi una spes, sed satis dubia trepidaque adfulgebat, quod Hollandia Brittanniaque contra brittannum gallumque reges inter se foederatos bellum per idipsum temporis adparabant. Angli enim, gens in qua nihil mediocre, magno interno motu aestuabant. Nam Iacobus, eorum regnator, romanorum pietate sacrorum ductus, ea regno restituere palam conabatur. At Angli, infensissimo contra romanum pontificem odio ab Henrico usque rege duo ferme saecula imbuti et monstrosa de Numine opinandi libertate ab Oliviero Cromwellio obfirmati, contra regem conspirant, et ad Guilielmum Nassavium Arausicanorum principem, Iacobi nepotem et generum, virum vi pari vastis cupiditatibus praeditum, convertuntur. Is a maiori Guilielmo prognatus, qui Hollandiam ab hispaniensi monarchia sub Philippo II Austrio rege per tutelam libertatis abstraxit et, in qua nunc perstat, reipublicae formam instituit. Unde ex ea familia posteri libertatis hollandensis

perpetui protectores; et ab eo usque tempore, sive sapientia sive felicitate, institutum duravit ut qui eius reipublicae libertatem protegerent domi, iidem foris summum armorum imperium haberent, et tempore pacis tribunitia potestate, bello autem grassante dictatura perpetua fungerentur. Nam, quanquam Hollandenses ab Anglis in auctu suarum cuiusque rerum alieni, tamen libertatis necessitudine devinctissimi, et potissimum cum Iacobus, exercitu et classe potens, nuper cum Gallorum rege belli societatem inisset. Nam utraque ab utroque suae libertati metuebat: Hollandia, popularis respublica, monarchae confini gravis, praeclusis Angliae auxiliis, Germaniaque ad Danubium longe conversa; Angli, ne, Gallorum ope (quibus se navigationis audacia, animorum ferocia rebusque omnibus anteponunt, et una elegantia lubentes cedunt), rex frenum sibi, ut dictitabant, religionis imponeret, quo mox regni compedes constringeret graviores. Sed, quia tantae expediendae coniurationi taciturnitas necessaria, et ingenti classe exercituque opus erat, quam curiatis comitiis decerni oportebat, Arausicanus edixit «maximam Hollandensium rem agitare, quam vulgari et perdere iuxta esset: quare tribus, spectatae pietatis in patriam, fide integerrimis, auctoritate gravissimis, viris rempublicam demandent, quibuscum agat». Et apud Hollandenses, renovato insigni Atheniensium et Aristidis exemplo, fides habita est, et consilium intra quatuor omnino stetit: aes de aerario depromptum; ingens classis milite instructa. Iacobus, futura veritus, classem et exercitum auxit, validam sane regni tutelam, si terrestres copiae fidae, maritimae fortunatae. Interea Arausicanus ab Hollandiae littoribus solvit, dum Caraphaeus Viennam pervenit, quocum Caesar de pace deliberaret.

Caput IV
Caesari pacem suadet, et, ad eam instituendam aegrotanti Lotharingio suffectus, ex veneti pontificiique legatorum consensu, Pottendorfium mittitur, quid turcae legati adportent exploraturus.

Saeva belli stipendia — Respublica polonica belli pertaesa — Veneti sapientes in rebus prosperis habere modum — Romanus pontifex iam moriturus — Turcica potentia in adversis rebus ingens spectata — Prosperae fortunae moderandum sub gravi et recenti exemplo — Digna belli turcici praemia Bellogradum et Transylvania — Pace opus, ut ex turcicis victoriis digni fructus capiantur — Victoriarum progressus contra Turcas Christianorum discordiis praepediti — Ingens bello Gallus — Discriminosa Arausicani in Brittanniam expeditio — Ab armis gallicis maiores metus — Galliae impetus nonnisi pace cum Turcis facta hebetandi — Caesar ad pacem adplicat — Caraphaeus Lotharingio, qui cum Turcis de pace agere instituat, suffectus, ex veneti et pontificii legati consensu — Legati, ut admittantur, profiteri debent quid adportent — Taciturnitas turcicae legationis de pacis conditionibus — Legati turcae novum Soleymanis regnum nunciant Caesari — Inter nuncium et legatum discrimen — Utilitas mater omnis aequi iuris — Turcarum de conditionibus pacis taciturnitas suspiciosa ne subdola sit legatio — Eius rei coniecturae — Consilium Turcarum tentatur — Eorundem spes retunditur — De non sincera pace coniectura altera — Consilium Caraphaei Turcis datum de Techelio custodiendo — Cur de perduellibus reges in foederibus nullam habent rationem — Egregia Caesaris socialis fides — Mala legatorum mens — Constans effendis silentium et praecisa postulatio.

Cui per haec rerum argumenta suadet: Hungariae regnum erogandis stipendiis exantlatum; Transylvanos tribuenda tam longe ope iam fessos; provincias hereditarias ad languorem datas; aerarium ferme exhaustum. Quanquam polonum regem Austriae domus studiosum, tamen reipublicae tartaricum bellum,

totiens aut inritum aut noxium, iam molestum. Venetam rempublicam ingentem eo bello terrarum et marium tractum iugi prosperitate quaesivisse, ut, si ad Euboeam non offendisset, tamen secundae fortunae modus venetos sapientes ad pacem impelleret. Romanum vero pontificem annis gravem, nec facile alium aequa nominis christiani pietate et animi altitudine successurum. Et, ob idipsum, turcicam potentiam metuendam, quod, tot tantisque belli cladibus acceptis, nedum adflicta non sit, sed semper ingentes vires, tanquam integra, repararit. Recens et declinandum exemplum: ultimo bello gallico, cum Ludovicus XIV, postquam Bonna a Caesareis recepta est, pacem petiisset et Hispani multa et magna atque adeo absurda postularent, Gallus belli fortunam porro experiri maluit, quae serie rerum mutata est. Iam, Summi Numinis ope (quam implorare hominibus datur, de ea sibi spondere non datur), praeter ceteras hungaricas victorias, hinc Transylvaniam, hinc Bellogradum eius imperio adiecta, intertrimentosi eius belli nedum praecipuos, sed unicos omnino fructus. Atque heic, Hungariae ordinatae utilitatibus perstrictis, adsumit: «Iam ipsum tanquam in semine uberrimos gesti belli fructus habere: id aerumnis et sumptibus iuxta ingentibus satum nonnisi longo ocio et tranquillitate excoli et ad messem perduci posse. Constantinopolim in eius ditione videre, quae piorum omnium certae spes erant, nunc iam inrita vota factas esse. Galliae enim regem iam maximo infestissimoque exercitu Rheni ripam tanquam calamitatem percurrere. Arausicanum hybernis fluctibus Hollandiae commisisse fortunas, quas si ad saevos Brittanniae scopulos fregerit, iam funditus eius reipublicae obruerit libertatem. Occupandam igitur pacem, antequam gallica arma in penitiorem Germaniam pervadant. Quibus imperii impromptae vires obstare vix possunt: quin, si pergant, Sveviam inrumpant omnemque occupent; unde Turcis caussa existeret ut a pace ad bellum converterentur. At, pace cum Turcis facta, cum potentissimus exercitus veteranorum militum et tot tantisque victoriis ferox ei floreat ociosus, gallum regem ad incoepta prosequenda attentiorem futurum».

Per haec et talia Caesar felicitatis cursum, qua per omne id bellum contra Turcas usus est, abrumpere decrevit ac sedulo de pace agitare; et in Consilio, cui Kinskius, Strattmannius et Caraphaeus ipse adfuere, eum ad agendum cum Turcis legatis Lotharingio aegrotanti suffecit. Qua re veneto et pontificis romani legato significari iussa, censuerunt ut Caraphaeus quid turcae legati adferrent exploraret.

Is igitur, ubi Pottendorfium eos convenit, ita sermonem exorsus est: «Se, pro benevolentia erga eos, quantum in hostes liceat, satis spectata, hanc iis in omnem ipsorum gentem pervagati meriti famam optare, ut per ipsos turcico imperio pax tranquillitasque restituatur: sed profiteri eos oportere quas adferant pacis conditiones. Musulmanos ipsos exemplum dedisse recens, qui anno MDCLXXXIII Capraram, Caesaris legatum, admittere recusarunt hactenus magnum vezirium de suis mandatis edoceret, et nuper Caesarem Gallorum regis legato senatum non dedisse antequam eum venire cognosset ut, regis sui nomine, cum ipso de Alba‐regali capta gratularetur. Atque adeo legatum, qui de sua legatione iustum documen non edat, admitti neminem». Heic effendis respondit: «De tanta erga se benevolentia futurum olim gratiae referendae fortasse locum: aequum quod petit petere. Igitur sciat sibi, extra ordinem legatis, suum Musulmanorum dominum magnam fidem habere et summam pacis faciendae potestatem fecisse. Sub capitis poena edixisse tamen ne in alienas quam Caesaris manus imperatoris sui literas darent: quare se, uti conditiones pacis conceptae sint, prodere mortalium posse nemini. Id vero palam profiteri: sibi a Soleymane mandatum ut principio Caesarem faciant certiorem ipsum, pacis studiosum, Musulmanorum imperatorem creatum; deinde de pace rogent».

Ibi tum Caraphaeus excepit: «Id officium nunquam eos, ante eum diem, nisi per imperatoris viatores Ita visum latine referre quos Turcae «chiausios» appellant. ⁶⁷ cum principibus

sociis usurpasse, quos oportet scire novum sibi impositum dominum; sed cum rege aeque summo ac belligerante id nullam omnino adferre utilitatem, quae omnis aequi iuris parens habetur. Itaque ut novum Soleymanis regnum adportent, neque ius gentium id cavere, neque ab Europae regibus in moribus receptum, maxime si ab aperto hoste veniant, et, quanquam non ab aperto, suspecto tamen. Ea autem conditionum taciturnitate eos augere Caesari suspicionem non sincere de pace actum venire, ut qui iam comperit novas Constantinopoli exortas turbas, et Soleymanem cum quatuor equitum millibus Hadrianopolim confugisse. Itaque ipsum eos in speciem legasse ut populum constantinopolitanum tranquillet, qui eam cupit et flagitat. Sed non esse ut Caesarem Gallorum armis implicandum sperent, cum Gallia maius habeat negocium, et magis ex sese. Hollandenses enim, per id ipsum tempus quo haec dicat, classem maxime formidandam contra Brittanniam, Gallis sociatam, solvisse. Hanc autem gravescere de eorum sinceritate suspicionem, vel maxime ex eo quod Techelium adhuc in sinu foveant et suos exercitus ei ductandos committant. Sed enim se eos familiariter monere ut de Techelio sibi caveant, ne pacis negocio in caussam cadant, qua eum exhibere, ut maxime velint, non possint. Metum enim subesse ne alio confugiat, satis gnarus aemulos aut hostes reges uti perduellibus quidem, sed in foederibus nullam de iis rationem habere in communem regnorum securitatem. Et eadem familiaritate iis consulere ut ab una Caesaris moderatione suis adflictis rebus levamen expectent. Sciant, tamen, praeter cetera eum velle ut suis foederatis satisfiat, nec aliter pacis negocium instituturum: tanta fide et constantia perstare belli societatem».

Quod disserebat Caraphaeus ab obtinendam Caesari in foederibus servandis dignitatem, Turcae in utilitatis partem detorquent, et putant eum haec praedicare ut, sive ii foederatis facerent satis, Caesar, omnium et potentior et felicior, multo plura et maiora petere possit: sin satisfacere nolint, amplissimis conditionibus eum in tanta sociali constantia et fide pacandum esse. Igitur effendis, ne qua a Caraphaeo

perrumpantur, tramissis omnibus, eo transilit: «Multa exempla prodi, et morem in gentium iure fundatum, legatis liberum per hostes patere iter. Se Viennam ad Christianorum imperatorem missos: integrum ei aut in oblata convenire et edicere locum ubi per viros ad id electos pacis conditiones disputentur, aut se domum omni re infecta remittere».

Caput V
Quae pacis conditiones Turcis dandae sint censet; mox cum Ernesto Rudgero Starembergio et Udalrico Kinskio delectus, qui Viennae cum Turcis de pace agat; et quibus de caussis ab inrito congressu discessum.

Legati turcae Viennam contendere et Caesarem adire obfirmati — Quo tempore Viennam perveniunt — Arausicanus Brittannia potitus — Brittanni regis miserae et adflictae fortunae — Vulgi mobilitas — Guilielmus Brittanniae rex creatus — Quae infelicitas Iacobum Angliae regem perdiderit? — Spes Guilielmum statim bellum contra Galliam moturum — Conditiones pacis ex Caraphaei sententia Turcis dandae — Techelius dedendus — Quae repetendae cis Danubium? — Quae inter Dravum Savumque? — Quae ultra Savum? — Quid de Ragusa? — Ut dirigendi imperiorum fines ab una Hungariae parte, ut sint certi et pacati? — Quae ab altera Hungariae parte repetenda? — De iure repetitionis animadvertendum — Transylvania — Valachia — De tartaricis invasionibus cavendum — Moldavia — Aliud de repetitione notatu dignum — Caesar dat legatis senatum — Soleymanis literae recitatae — Eiusdem sententiae literae Polono et Veneto datae — Socialis Caesaris sedulitas — Veneti polonique legatorum potestas — Foeciales caesarei — Veneti Polonique conventus — Controversia de loci in sedendo dignitate — Turcae ex vero ablegati — Ob loci dignitatem Turcarum temperamentum — Turcae Techelium dedere negant — Edunt pacis conditiones — Prudentum coniectura de ea legatione — Generosa conditionum datio a Christianis — Quas dant Germani? — Quas Veneti? — Quas Poloni? — In utramque partem disputatorum summa — Nova opportunitas oblata Christianis contra Turcas — Anglus et Hollandensis pacem promovere conantur, sed frusta — Caesar permittit legatis turcis ut ad Soleymanem scribant — Primus vezirius rempublicam turcicam restituit — Gengienem et Gedichum opprimit — Aes conquirit, exercitum et classem parat — Venetorum res adversae — Moschorum a Tartaris accepta clades — Polonicae reipublicae cessatio Valachiae infesta — Camenecum solita infelicitate adgrediuntur — Unius Caesaris res secundae — Ludovici Badensis laus — Nissae situs — Badensis ad Nissam et de Nissa victoriae — Viddinum occupat — Badensis ingens animi offert Caesari Constantinopolim

in eius redigere potestatem — Uscopia incensa — Capta Lika — Sigetum deditum — Alia belli socialis adversa — Mors Innocentii XI — Laus — Id improsperi rebus a Caesare ad Rhenum bene gestis pensatum — Magunctia Bonnaque receptae — Gallus sua tueri adactus — Iosephus Austrius rex Romanorum creatus — Pacis negocium haeret — Legatis turcis a senatu rescriptum — Ex sociorum consensu Caesar eos domum remittit — Pottendorfii subsistunt tamen — Dant meliores conditiones Caesari Venetisque, sed repudiatae.

Ita turcis oratoribus, Viennam pertendere confirmatis, necesse omnino fuit Caesari aulam dare, quo media ferme hyeme tandem pervenerunt. Per quod tempus Arausicanus, prius adverso mari repulsus, deinde secunda navigatione ad Brittanniae oras adpropinquarat, et, densis nebulis feliciter suam obtegentibus, regiam classem fefellerat; dubiamque certaminis aleam inexpertus, ad ea litora adpulerat, et consentientibus studiis exceptus, faustisque ominibus «Brittanniae liberator» adclamatus. Nam regius exercitus ab rege sensim deficere; mox proceres mutarunt fidem; tandem res novas ipsi optimates amplexi. Rex, infando patris exemplo maiestatis vim tentare deterritus, uxorem et infantem filium in Galliam praemisit: mox ipse quoque clam eodem confugere. Sed, tempestate retractus, ab mobili vulgo agnoscitur. Ea fortunae miseria, quod rex pridie terra marique potentissimus, nunc ab suis desertus, ab filia proditus, a genero regno exutus, a socio Galliae rege nulla praesenti ope levatus, vili habitu, actuaria navi, salutem sibi exilio quaereret, et ab elementis cum hominum genere in eius perniciem coniuratis prohiberetur; in regnum reducitur, tantamque in spem erigitur ut de pace ad Arausicanum legaret. Sed legato iniecta vincula; mox ipse Londini ab Arausicani milite custoditus; tandem, ipsius generi minaci consilio et in scelus erupturo ut regno excederet monitus, in Galliam traiecit. Et anglico conventu Guilielmus, ex uxorio Mariae Iacobi filiae iure, Britanniae rex electus; et, eo subolis ex Maria exsorte defuncto, Anna, filia altera, Georgio Daniae principi nupta, in secundas spes regni vocata. Ita infeliciter factum ut Galliae rex, putans Arausicanum aut

ad Brittanniae scopulos saeva hyeme non adpulsurum aut, adpulsum, civili bello implicandum, Rheni urbes interea exscinderet, nec Hollandiam terra marique invaderet, ut Arausicanum a Brittanniae litoribus revocaret. Sed alia spes nec temeraria pullulavit: Arausicanum, regni aemulo vivo et prope exulante, non desidem agitaturum in gente domi turbida, et ubi rex, nisi bello armatus, summum rerum arbitrium non habet.

Igitur pro hac opportunitate Caraphaeus ratus, animo ob Rhenum impacatum nihil quidquam demisso, cum Turcis de pace agere, has iis conditiones dandas censet. «Principio Techelium dedendum: eo enim vivo, Hungariam nunquam quieturam. Repetenda autem cis Danubium Sigetum Canissamque cum suis cuiusque finibus, ne qua in parte Turcae Dravum inter et Danubium haereant. Inter Dravum Savumque, Slavoniam; ultra Savum, Bozinam cum eius utilissima parte Arzigovina restituendam; et Raguseorum rempublicam, quae a Buda usque capta in Caesaris fidem se commendavit, turcico tributo et clientelae iure liberandam. Ditione, quam Turcae in Croatia dominantur, concedant. Finibus a Bellogrado directis, Servia omnis, quae ab dextera in Bozinam, sinistra in montem usque Hemum pertinet, reddatur. Reddatur et Bulgaria, inter Hemum et Danubium sita, quae Nicopolim usque porrecta est, ubi montes in fauces coëunt, quo Danubium propius, angustiores, ut omni ex parte ab hostium tumultibus tutum sit, neque ullus Turcis in Caesaris regna aditus pateat. Si tam longe limes praetendi non possit, saltem usque ad Nissae montes, ac tandem dextra sinistraque Bozinam et Danubium versus, ex foederis ipsius legibus dirigatur. Altera ab parte Themiswar cum omni sua ditione; et, ultra Marusium, urbes intra Tibiscum et Danubium sitae, usque ad Valachiae Moldaviaeque alpes, in quibus Varadinum, Giulam, Ienum et minora oppida cis et ultra Berethium ad Transylvaniam usque, et ipsius Marusii originem ei addicendam, ad quae Turcis tanto minus iuris est, quanto minus spei habent auxilii ferendi urbibus interclusis et, tempore ipso, in Caesaris potestatem

recasuris. Ita Hungariam universam, cis et ultradanubianam, in deditionis leges venire. Transylvaniam autem, iam eiuratam Turcis obsequium et germani militis praesidio firmatam, et Valachiam in Caesaris clientelam venisse eique tributum pendere: restare ut munita eius provinciae oppida turcico praesidio liberentur. Et, quia per Valachos Moldavosque Tartari inrumpere possunt, spondere Turcas oportere se eos coërcituros: quod ni praestent, contra foedus fecisse iudicentur. Moldaviam autem, quia pene eversa, et Tartari eius habent frugifera, Turcae munita, cum Caesari non expediat ibi arces extruere et praesidia habere, petendam, ut cum alia re utiliori pensetur, aut certe quid de postulatis remitti videatur.»

In hanc sententiam repetitionis concepta formula, Caesar tandem legatis senatum dedit, et Soleymanis literae recitatae, quibus significabat ad se Osmanicum imperium rediisse, pacifico ingenio principem, ac proinde rogabat Caesarem ut quos miserat legatos de pace audiret. Paucis mutatis eaedem literae Friderico Cornelio, reipublicae venetae legato, et claro Potoschio, ablegato Polonorum dantur, ut ille ad venetum senatum, hic ad regem mitteret suum. Iam enim inde quo uterque a Caesare de turcarum adventu legatorum certiores facti sunt, suam quisque foederati dignitatem fortunamque reputantes, ita bellum consentienti animo ponere, ut sumpserant, decreverunt. Sed Veneti plenam Cornelio pacis faciendae fecerant potestatem: Polonus tantum Potoschio permisit ut quae Turcae adferrent cognosceret et ad senatum polonum referret.

Igitur urbis Viennae minor curia conloquio edictus locus; et Rudgerus Ernestus Strarembergius, qui pro Hermanno Badensi belli tum Consilio praeerat, Franciscus Udalricus Kinskius et Caraphaeus pacis conditiones cum Turcis disputare pro Caesare iussi; eoque venetus legatus polonusque ablegatus convenere. Principio de sedendi dignitate contentio extitit: nam caesareis administris venetoque legato sellae omnino pares paratae quatuor; Turcis Polonoque, quia non iusti solemnesque legati, sed ablegati erant, subsellia statuta tria. Effendis exedriae e regione sitae praesidere contendebat: quo pernegato,

octo ferme passus regressi Turcae non aversi, sed transversi ab anua consedere.

Mox ubi de eorum mandatis cognitum, in pacis arrhabonem Techelius a Caesareis petitus: Turcae denegant. Hinc rogati quas adportent conditiones, has dant: «Se Caesari venetaeque reipublicae pacem vel breves inducias offerre. Si inducias malint, uterque occupatis interea fruantur, modo Transylvaniam utrique imperatori tributum pendat. Sin pacem optent, partem eorum, quae bello quaesiverunt, remittant, atque in iis Transylvaniam ipsam et Bellogradum maxime; et se Polonis Camenecum, solo aequatum, restituturos».

Christiani iniquas conditiones pro iure et fortuna victorum ad aequitatem redigendas petunt. Turcae se tantum potestatis habere respondent. Ex qua tam adstrictae facultatis professione iudicium a prudentibus in alterutram partem firmatum: aut eam legationem ad sedandum populum constantinopolitanum obtentui adornatam, tantisper dum ab Occidente res Caesaris turbarentur; aut legatos quidem cum summa potestate missos, sed, rhenanico exorto bello, eam postea dissimulasse, ut suo imperio servarent cum re coniunctam dignitatem.

Hinc non minorem animi magnitudinem Christiani in suis proponendis conditionibus ediderunt. Nam caesarei administri petunt quae Caraphaeus censuerat repetenda, et ut Sepulchri, ubi Iesus Christus Hierosolymae conditus fuit, cura et religio a Graecis ad Latinos redeat, et Christianis, qui ad id adorandum peregre eunt, liber sit commeatus: qui vero sub turcico imperio sedes habent, iis liberae quoque caeremoniae permittantur. Venetus Euboeae regnum et omnem oram ab isthmo Corinthiaco Corfinium usque repetebat, ut certus finis inter flumina Cercham, Boianam et mare ad montes usque dirigeretur, et Dulcinium Antivarumque, piratarum confugia, dedi. Clarus Racquoschius, qui iustus legatus per id tempus advenit, damna Poloniae a Turcis data bellique sumptus condicere; Camenecum, Valachiam Moldaviamque, Krimneam omnemque terrarum tractum Boristhene et Danubio contentum vindicare. De Sepulchri aedituis et christianorum usu sacrorum in turcicis

ditionibus eadem quae Caesarei postulabat, et addebat praeterea ut per eas incolae christiani tributo levarentur.

Turcae Christianorum conditiones tantum ut immanes demirati, quantum Christiani Turcarum attentas. Et, quanquam heic multa in utramque partem de belli iure et fortuna dicerentur, imperiorum vires expensae, rerum porro gerendarum facultates expositae, opportunitates ostentatae, et a Christianis Numen foederum iniuria fractorum vindex, a Turcis Mars communis et rerum omnium, maxime bellicarum, vicissitudo commemorata: tamen res utrinque integra stabat.

Interea nova extitit opportunitas Caesari ut nihil de postulatis remitteret. Nam a Guilielmo Arausicano primum novi regni facinus fuit anglicis comitiis suadere contra Galliam sumendum bellum, ad quod Hollandenses quoque concivit, et in eius societatem Caesarem, complures Germaniae principes, Sabaudiae ducem Hispanumque regem pertraxit. Hinc, cum diu turcicae pacis negocium haereret, Angli et Hollandenses Viennam legarunt qui pacem promoverent, ut Caesarem, ab Turcis ociosum, ad se totum converterent. Sed nihil magis res expedita. Igitur Caesar, ut praecideret moras ex eo obtentu forte natas, quod Turcae potestate se instructos negabant ut in quae Christiani peterent convenirent, iis permisit ut ad Soleymanem scriberent, qui ipsis ampliora mandaret.

Sed Soleymani interea primus vezirius iam rempublicam restituerat. Nam Gengienem et Gedichum turbatores imperii per dolos feliciter oppresserat; pecuniam undique etiam e sacris conraserat; arma graviter imperarat; classem refecerat; Liberium Geracharium, hominem per Peloponnesum latrociniis infamem, contra Venetos conciverat, qui, Euboeam iterum tentare inausi, Malvasiam obsidere, sed laevo Marte. Moschi Caesares in Tauricam Chersonessum, ubi hami Tartarorum sedes, ingentem exercitum expediere, qui Przecopum, regni claustrum, in isthmo situm, obsedere; sed a Tartaris Precopensibus miseram accepere cladem, qua ad quadraginta Moschorum millia caesi, et, ni Cosacchorum virtus ingruentem hostem depulisset, omnes ab internecione non procul aberant. Polono autem regi

Valachiam invadere animus erat; sed in comitiis ea non probata provincia, Tartarorum invasionibus et rapinis relicta est. Quibus summi Poloniae Lithuaniaeque armorum duces commoti, festinanter equites peditesque ferocissimum quemque cogunt, et, nocturno agmine promptisque iis quae necessaria viderentur, Camenecum tenebrarum silentio invadere destinarunt; sed ob viarum errorem, a diurna luce deprehensi, aperta vi adgredi conantur, at eventu nihilo quam totiens antea meliore.

Fortuna enim belli, uni Caesari constans, Ludovici Badensis virtuti adspirabat, qui, summus belli imperator creatus, Nis, aliis Nissam, Bellogradum inter et Sophiam, in via qua vulgo Constantinopolim iter fit, positam urbem, armis recipere decrevit. Bis cum Turcis pugnavit: primum dubio, deinde dextero utitur proelio; tertio sub Nissae conspectu congreditur fortissimeque profligat hostes, qui ad decem millia aut occubuere ferro aut in Moravae fluminis aquis periere: ingentem inde refert praedam ipsaque urbe Nissa potitur. Hinc Viddinum in Danubii ripa occupat, et magni dux animi Caesarem per literas exhortatur ut triginta veteranorum millia sibi permittat, nam in se recipit, tali exercitu, protinus Constantinopolim in eius potestatem redacturum. Clarus Holstheinius tamen Uscopiam incendit et bis mille hostium caedit; clarus Herbersteinius Lika alios exturbat. Inter quae eminus prospera, cominus Sigetum, iamdiu stativa moratum, tandem deditum est.

Id etiam adversi foederato bello aliunde accidit: Innocentii xi pontificis maximi hoc anno supremus dies, magnanimi sacrorum principis et christiani nominis pietate alteri haut facile comparandi, qui hanc pii belli societatem summa auctoritate firmarat, aequa diligentia fovebat, nec minori liberalitate iuvabat. Sed hanc quoque adversitatem Caesar pensat rebus bene ad Rheni ripam gestis, ubi, ductu Lotharingii et administratione Caraphaei, Magunctiam Bonnamque reciperat, ita ut gallus rex, qui ultro bellum superiore anno moverat, hoc autem parta defendere adactus sit. Et per idem tempus

Iosephus Leopoldi filius Austrius imperii romani successor, consentientibus Germanorum studiis, felicissime creatus est.

Per has secundas Caesaris fortunas, foederatorum aut adversas aut duras, pacis momenta in neutram adhuc partem propendebant. Cum tandem a turcico senatu legatis, ut ipsi aiebant, rescriptum «foederatos christianos, cum res ab superiore anno nihil in summa demutatae essent, oblatis conditionibus contentos esse oportere». Quamobrem Caesar ex Veneti Polonique consensu eos domum remisit. Pottendorfii tamen aliquantisper morati sunt, spe forsan ut Viennam revocarentur. Sed, cum summe consentientem foederatorum seu belli seu pacis voluntatem perspexissent, tandem meliores has conditiones dederunt: «Se Caesari omni ditione inter Savum Danubiumque ab eo occupata cessuros, et Themiswar dedituros quoque, modo sibi Bellogradum restitueretur; Venetos autem omnia bello parta optimo sibi iure habituros». Sed nihil magis acceptae sunt: itaque, re omni infecta, ad suos rediere.

Caput VI
Censet de numero auxiliorum quae Caesar rhenanum ad bellum mittat.

Ordo scribendi excusatur apposita similitudine — Imperii germanici de Gallia querelae — Gallus romani imperii hostis iudicatus — Germaniae ad Caesarem contra Gallum preces — Eximia Caesaris fides — Deliberat de auxilio ad Rheni ripam mittendo — Lotharingius censet ut potenti exercitu Caesar Germaniae trepidanti adsit — Caraphaeus modestum auxilium a Caesare mittendum censet — Victis cum victoribus infida amicitia — Infirmorum consilia — In bellis suscipiendis principio expendendae vires — Bellorum initia libera, exitus necessarii — Quivis hostis non contemnendus — Mirae communis Martis vices — Formidandae Turcarum opes — Turcae adflictis rebus animis non demissi — In bellis socialibus saepe fides dignum praemium non refert — Pax armorum viribus aestimatur — Temperamentum quo Caesar et bellum cum Turcis gerat et cum Germaniae sociis imperatoriam dignitatem obtineat — Arcanum imperii Germaniae servandum — Ab externis nationibus imperii libertas Germanis ingenita — Galliae consilium — Infelicitas — Praeclarissima Caesaris animi magnitudo — Qua Caraphaei repudiat, Lotharingii sententiam amplectitur.

Sed enim tam multa et varia his tribus praeteritis, quos narravimus, annis Caraphaeus simul gessit egitque, ut satis commixta et perturbata eorum fuisset expositio, si unum temporis ordinem spectare voluissem. Quare mihi saepe quod olitores faciunt imitandum fuit, qui, quum inrigant hortos, aquam non ante in secundos surculos derivant nisi priores, in quos duci coepit, adtributum humorem quantum satis sit plane omnem exhauserint. Ita excusatione dignus videar si superioris anni res, quantum ad pacis expositionem faciebant, modo strictim narratas, hoc loci latius retexerim, ut argumenta, de quibus agitur, quemadmodum genere diversa, ita et locis divisa sint.

Rhenano exorto bello, ab ratisbonensi conventu edictum propositum, in quo germanica respublica ab Gallia iniustam sibi inlatam vim, vicennales fractas inducias et in Monasteriensis ac Neomagensis pacis leges factum esse querebatur, proinde imperii romani hostem iudicari; et versae ad Caesarem preces ut cum Turcis pacem inire malit, victriciaque arma ad Germaniam ab Galliae iniuriis vindicandam converteret. In quo rerum articulo Caesar turcis ablegatis permisit ut ad suum patrum Consilium scriberent, quo amplioribus de pace mandatis ornarentur; ac interea temporis de auxilio ad rhenanum bellum ferendo consultabat.

Lotharingius censebat «Caesarem valido exercitu sociis Germaniae principibus adesse oportere; neque expedire ut per Hungariae deserta ac desolata bellum gereret, et sociorum celebres urbes cultosque agros a Gallis diripi, incendi, vastari, sanctissimum imperatorum cinerem pollui ac dissipari pateretur, neque prudentis esse ac generosi regis alienum imperium fortiter quaerere, et pati suum per negligentiam amitti. Decere autem Germaniae primum et potentissimum principem in sociali gerendo bello alios auxiliorum copia anteire. Id socios flagitare, a Gallorum celeri potentia alios iam oppressos, alios mox opprimendos. Et metuendum ne, aut nulla aut infirma a Caesare conlata ope, nacti iustum obtentum ab eo desertos esse, ad hostes cum gravi austriaci imperii pernicie convertantur».

Quidam solertes rerum, sed iniqui aestimatores haec suadere Lotharingium existimabant, quod is cum suis Caesaris res commisceret, spe ut, conversis ad Rheni ripam armis, Lotharingia sibi ex pacis conditione redderetur. At Caraphaeus eum et ex austriacae rei diligentia haec dicere; et tamen non oportere censebat «exercitum, aestivis ad Bellogradum aerumnis lassum, longissimo agmine, media hyeme, ab Savo ad Rhenum usque procul dubio confici: Turcas non sedulo de pace agere; et omnino inutile, prae studio plurima complectendi, vasto Hungariae regno nec satis munito excedere, ac relinquere hosti nuda omnia et exposita ad omnes ictus. Heic

vero illud fieri: alienam rem curare inanis gloriae aviditate, et pati suam negligentia perire. Nondum hungaricum regnum omnino constabilitum; bonam magnamque partem armis receptam; victis cum victoribus fidam raro amicitiam; et quos vi ad officium revocaveris, vi quoque continendos, nam qui non valent opibus, fortunam tempusque expectare. Cum igitur coniurationis eperiesinae non extinctum omnino sit sed occlusum incendium, una re a Turcis ad Danubium prospere gesta, et, Techelio nocendi occasiones captante, inclusa odia cuncta repente proruptura. Aerarium autem, impar uni bello quod fere semper in hostico gestum est, vetat altero aeque gravi et sumptuoso per socios amicosque agros gerendo implicari. Ac, si in omni incipienda re principio diligenter expendendum quid possis, in bellis maxime necessarium: ea enim libere sumi, ceterum aegerrime desinere, nec in eiusdem potestate eorum initium et finem esse. Turcam, ubi viderit divisas Caesaris vires et infirmam adhuc Hungariam conspexerit, animos resumpturum: nihilque tuto in tanto despici hoste, cum, si vel infirmum spreveris, tua negligentia valentiorem efficias, et saepe spectatum a communi Marte victos erigi, adfligique victores. Ob id unum victorias Caesari noxias, quod eae ducibus hostis contemptum crearint. Iam viennensi Turcarum clade id imperium concussum et plane eversum putasse; sed Turcam, et post eam, tot tantisque aliis acceptis et intestinis malis convulsum, semper in sequentes annos maximos exercitus reparasse. Si nunc iam hostium essent effoetae vires, quavis conditione data pacem optarent; sed talem offerre, qualem victores, non victi solent. Bollogradum et Transylvaniam imprimis de victoria partis eximere, unicos tam diuturni et intertrimentosi belli fructus ac firma futurae pacis munimina. Et illud maximi faciendum, eius belli socios, ubi Caesarem contra communem hostem segniter rem genere noverint, quemque sibi consilium capturum, ne, ut ultimus in solvenda fide, ita auctoritate quoque postremus sit. Hinc, si Turca, tribus distentus maximis bellis, tanta vi Caesari, cum summa fortuna belligeranti, tandiu obstiterit, quid, ubi tota virium mole bellum gesserit et armorum fortuna ad hostes transfugerit? Idcirco omnibus copiis turcicum bellum porro gerendum, vel ob id ipsum: ut pax graviori armorum auctoritate consequatur. Ut autem Caesar et socii fidem et imperatoris dignitatem apud Germaniae principes obtineat, ad decem Germanorum millia ab Danubio ad Rhenum divertenda: et eas vastitates solitudinesque Caesari conservandas, quae, si rempublicam hungaricam ordinarit, dignas maximo orbis terrarum dominatore opes suppeditabunt. Neque metuendum ne forte socii ad Gallum convertantur: nam aequi bonique consulent rebus Caesaris, occupati bello iam tot ante annos a Turcis inlato, quique Veneto Polonoque foederis fidem tempore potioribus praestat; et sat anxios agere Germaniae principes de suis regnis longissimae suae cuiusque posteritati prodendis, quando germana cum gente externi imperii ignoratio cognata est. Proinde verisimile haut videri eos Gallo, Europae monarchiam adfectanti, opitulari velle, maxime cum bene norint, quadam eius regis infelicitate, socialem cum Gallia fidem omnibus qui praestiterint fuisse exitiosam. Bellum praeterea quo Gallia usa non esse eiusmodi quo gentis victae studia victori conciliet. Postremo Germaniae principes ac respublicas talem, coniunctis viribus, tantumque exercitum comparare, ut Gallos nedum armis propulsare, sed ultro petere quoque possint».

Sed Caesar — dignitatem pluris faciens quam rem, et imperialem maiestatem decere ratus se, uti Germaniae primum, ita ceteros principes ad eam ab externa vi tuendam auxiliorum copiis anteire — Caraphaei consilium utile quidem vidit, sed in Lotharingii sententiam, uti digniorem, concessit.

Caput VII
Summus exercitus quaestor cum summa rerum gerendarum potestate belli rhenani instituendi rationem proponit, quae, primum non probata, mox rebus ipsis desiderata est, eamque rempublicam in parte administrat, qua Maguntia et Bonna recipiuntur, et Iosephus Austrius rex Romanorum creatur.

Numerus auxiliorum evocatus — Lotharingius Bavarusque praepositi — Caprara belli legatus — Caraphaeus quaestor, bello coram administrando omnino necessarius ex Lotharingii iudicio — Copiarum recensio — Lotharingius summae praefectus — De instituendo bello deliberatio — Caraphaei sententia de Philisburgo primum omnium oppugnando — Alii Huningam adgredi censent — Caraphaeus non probat — Spreta Caraphaei sententia, mox rebus ipsis probata — Sententia Traubachi occupandi — Sed neque haec Caraphaeo utilis visa, uti mox compertum — Maguntiam et Bonnam reciperari decretum — Maguntia opibus ferox — Potenter oppugnatur — Egregia virtute capitur — Bonna aequa laude recipitur — Caraphaei in his expugnationibus officia: belli necessitatibus praesto esse, militem innocentem habere ducibus dissidiorum caussas praecidere, Germaniae studia Caesari conciliare — MDCLXXXIX, annus imperii Leopoldi omnium gloria refertissimus — Ludovici Badensis magnanima conditio Caesari oblata — Iosephus Austrius rex Romanorum creatur — Austria domus sub tutela Summi Numinis praesentissima — Aemulorum Austriae domus delusae spes — Elogium Leopoldi imperatoris gloria praeclarissimi.

Igitur ab Hungaria sex equitum, quatuor peditum legiones evocatae, divisaeque in duos exercitus vires: alter Lotharingio ob spectatam imperatoris auctoritatem, alter Bavaro ob egregiam virtutem fidemque permissus. Caprara in partem curarum additus. Caraphaeus eius belli quaestor cum summa rerum gerendarum potestate adornatus: qui, quanquam Viennam a Caesare gravissimis de rebus consultandis revocaretur, mox

in castra remissus, nam Lotharingius diserte rescripsit, «nisi sibi Caraphaeus adsit, se id bellum gerere omnino non posse» Ex literis datis in castris Francofurtensibus die 20 maii 1689. ⁶⁸. Quindecim millia Lotharingius, cui Saxo Hassiaeque lantgravius suos coniunxere; decem Bavarus, et tantundem praeterea suorum, ex Imperio septem, ex Svevia quatuor; marchio autem Brandeburgensis viginti millia ductabat.

Belli duces, ut Francofurti convenere, summum rei gerendae arbitrium Lotharingio permittunt, et de provincia armis petenda deliberatum. Caraphaeus censebat Philisburgum primum omnium adgredi, «quo neque cibaria convehenda et tota belli moles incumberet, cunctisque copiis, una opera, et urbs oppugnaretur et amicus ager protegeretur universus». Alii Huningam armis petendam putarunt. Quod Caraphaeus non oportere existimavit, «cum nihil ad militem alendum parati, nulla machina aut aliud belli instrumentum praemissum, quae necessaria ab inferiore ad superiorem Rhenum multo sumptu et tempore, nec satis tuto tamen, evehenda. Iam iunium mensem medium transactum, neque id incoeptum clam hosti facile impedituro. Fore interea ut is eius temporis usura fruatur, et prae ea urbe castris occupet locum breviori itinere et per pacata. Eumque cui in amico agro flumen a fronte, urbs a tergo esset, lacessere temerarium: hinc eum commode quoque posse copiarum partem in Delphinatum mittere ad eos turbidos coërcendos. Sed neque Germanis sat virium ad perficiendum incoeptum, nam neque Sveviam neque Franconiam praesidiis omnino esse denudandas, et Helvetios, ab Gallia celeriter armata deterritos, iam a partibus integros agere, cui congruit ut mox quoque Caesaris armis occludant iter, quod ipsum angustissimum a Gallis aliqua copiarum parte occupari potest: unde Germanis viam vi et armis esse muniendam. Ita, elusis Huningae destinatis, impedimenta devehenda, in qua re circumducendo agmina tempus acierum omne periturum. Atque haec incommoda, si Galliarum Delphinus urbem defendat: sin negligat, graviora Germanis mala

daturum, si, iis superiorem versus Rhenum progressis, hostis Philisburgum versus commode remearit, eique Saxone ad resistendum impare, omnem Franconiam Sveviamque ferro igneque vastandam prodi: quibus eversis tamen ei tempus auxilii Huningae ferendi superesse».

Sed, his rationibus nihil pensis, ei provinciae decretae Caraphaeus omnia exprompte abundeque subministravit. At, cum non procederet, rebus ipsis mox probata sententia est.

Hinc in Consilio proponunt sex equitum millia infra Coblensium traiicere Rhenum, ut illac iter Treveros faciant et in agmine Traubachum occupent. Sed id quoque arduum visum Caraphaeo et intutum, «absque tormentis et peditatu arcem natura et arte munitam capere: neque verisimile videri hostem, eam protegere expeditum, per ignaviam sinere ut caperetur, et divisas Germanorum copias ab hoste facile caedi posse». Tamen consilium exequi coeptum. Tum Caraphaeus ad Capraram, qui cum Bavaro seorsum rem gerebat, scripsit «se eam palam improbasse expeditionem, ex qua Saxones profligari et Svevia Franconiaque omnis excindi funditus possent» Ex libro v Epistolarum Caraphaei ad summos belli duces, principes aliosque amplissimos viros. ⁶⁹. Quod sane factum, si Galli paullulum substitissent, nec eorum impetus Germanorum fortunae obsecundasset: nam tempori unitae vires, et cladem a Saxone Bavarus cum omni exercitu vindicavit.

Ita, provecta iam aestate, Maguntia et Bonna reciperare armis decretum est, cum in hostium fines penetrari, nisi iis urbibus captis, non posset. Maguntiam — prius natura, nuper, captam a Gallis, arte quoque munitam, decem millium virorum praesidio firmatam et, spe auxilii ab regio exercitu ferendi, ferocientem — Lotharingius ingenti exercitu obsidet ac tripartito oppugnat, quarum uni parti ipse, alii Saxo et Bavarus, tertiae Hassianus praeest, et, post praeclara ab obsessis et obsessoribus quatuor et viginti dierum spatio virtutis facinora edita, in deditionem accepit. Protinus Brandeburgensi,

Bonnam acriter oppugnanti, vires adauctae, et urbs dedita, parta utrisque per alteros et victoribus et victis virtutis laude.

Praecipuae Caraphaei in his duabus oppugnationibus curae fuere omnia rebus gerendis vel sua fide coëmpta abunde temporique suppeditare; militem ab amicis agris innocentissimum continere; aemulis gloriae ducibus, Lotharingio maxime Bavaroque, omnes certaminum caussas praecidere, ea arte cuiusque munia disponendo ut semper secreti rem gererent; prae ceteris autem germanorum principum studia in augustam domum cuncta conciliare.

Quare hic annus MDCLXXXIX, imperii, ex omnibus quot Leopoldus id rexit, videtur gloria cumulatissimus, qui, eodem tempore, locis immenso spacio dissitis, ad Moravam Rhenumque, de duobus maximis orbis terrarum imperiis, gallico turcicoque, praeclarissimas victorias retulit; et in alterius fructum a Ludovico Badensi magno animo rogatur ut «suo ductui triginta virorum millia permittat, nam, eius auspiciis fretus, spondet se Constantinopoli potiturum». Alteri autem victoriae ad Occidentem accessit Iosephus Leopoldi filius Austrius, iusta iam aetate successor imperii, olim «Caesar», nunc «rex Romanorum» dictus, consentientibus septemvirorum imperii suffragiis creatus. Tanta et tam mira rerum commutatione facta, ut qui sex ante annis Vienna obsessa in grave de summa rerum discrimen abductus fuerat — ut gallici nominis studiosi, qui de Austria domo in Borboniam imperium romanum translatum cupiebant, Germaniae rebus, quas iam desperatas sibi videre videbantur, salutem ab uno Ludovico XIV expectarent, — nunc, regno hungarico ferme universo reciperato, Transylvaniae, Slavoniae, Serviae, Bozinae Bulgariaeque regnis insuper auctus, turcici imperii augusto capiti, Constantinopoli, immineat; conditiones pacis infra suam fortunam a Turcis adlatas dedignetur; Germaniae libertatem ab Galliae celeri vi et summa potentia vindicet, et, ingenti regis exercitu de castris tutissimo loco positis pene inspectante, Maguntiam Bonnamque reciperet; Asiae clades, et in Europa sociorum regum praesidium, hostium terror, imperiique romani salus decusque.

Caput VIII
Complura de ratione belli turcici utilia censet: quibus posthabitis, multum mali germano militi ab hoste datur; Bellogradum ab eodem recipitur; a iactura parum abest Essechum; Transylvania discrimini obiicitur.

Caraphaeus censet ne, Nissa capta, hyberna in Bulgaria Valachiaque disponantur — Loci in bellis utilitas — Armorum dignitas quid valeat — Caraphaei sententia posthabita — Strasseriana clades — Canissa recepta — Caraphaeus repraesentata stipe strasserianam cladem solatur — Censet Nissam incendi oportere — Armorum dignitas utilitate vel damno aestimatur — Censet Bellogradum valide firmandum — Sententia Caraphaei in sequiorem partem accepta — Caraphaeus adversae sententiae exequendae commodat — Sententia Caraphaei utilis eventu spectata — Improbat heislerianam hybernorum dispositionem in Transylvania sub adposito et gravi exemplo — Caraphaeus formidinis insimulatus — Strasserianae cladis damna — Michaëlis Apafii mors — Techelius, Transylvanorum princeps a Turcis adpellatus, regnum armis inire conatur — Heislerii virtus infortunata — Heislerii et Auriae captivitas — Techelii vanitas — Transylvanorum in Caesarem spectata fides — Badensis Transylvaniae periclitanti adcurrit, Techelium fugat, Transylvaniae servator — Turcarum bellogradensis expeditio — Primus vezirius Pirotum capit — Nissam adgreditur — Egregia Starembergii virtus auxilio destituta — Nissa dedita — Viddinum ex pacto, Semendria vi recepta — Turcae Bellogradum oppugnant — Praeter spem recipiunt — Iacturae gravitas — Primus vezirius Essechum tentat — Ducis Croyi providentia, virtus, vigilantia — Turcae Lippam aequis conditionibus recipiunt — Gravissima Caraphaei auctoritas — Lotharingii iudicium de militari scientia Caraphaei praeclarissimum.

Sed Caraphaeus, ut tantam hanc Caesari servet felicitatem, ei, dum Augustae Vindelicorum manebat, suadere ne, Nissa capta, hyberna in Bulgaria Valachiaque disponerentur, et pericula, quibus miles obiectabatur, praedicere. «Parvum sane

numerum prae vasta immunitaque ditione inter innumeros hostes obtinenda; militem ab omni auxilio longe semotum, et infidae gentis pudori commissum, in cuius salute et Hungariae Transylvaniaeque salus et armorum dignitas stabat. Perculsos quidem animis Turcas; sed notum illud: ‘Plus locum saepe quam virtutem proficere’; neque ita profligatum hostem putandum, qui nullam Germanis cladem dare possit nec audeat. Iam eum nosse Christianos in communis nominis perniciem contra seipsos convertisse arma, et scire his Christianorum intestinis motibus suum imperium consistere; neque per tot acceptas clades ullum adhuc ei integrum ereptum regnum, neque unquam in posteriores belli annos magnis exercitibus reparandis effoetum. Nimis sibi indulgere qui putant parva manu parvaque in aggerem effossa terra eum deterreri quin novam experiatur fortunam: quae si adspiret, quos animos resumpturum in prosperis putandum, qui nullos tot adversis desponderat? Ingentem quidem tributi utilitatem propositam, quod ex iis regnis aerario Caesaris penderetur. Sed multo chariori earum legionum salutem stare: nam, si quid iis adversi acciderit, ne omnis Hungaria in casum detur, ab Rheni ripa usque exercitum reducendum. Hinc cum damno decus armorum perire, quae fama magis quam vi respublicas conservant, et plerumque ipsa auctoritate bella profligant.»

Id tamen consilium aspernati praeter Nissam, Epirum versus, in munimento Pristina appellato, quod Turcae ultro deseruerant, quinque legiones, ad transigendam ibi hyemem, sub Strasserii ducis imperio, conlocarunt. Is autem, ut militem cum hostium damno exerceret, cum eo saepe hostilem agrum praedabundus excurrere. Sed tandem, ab ingenti Tartarorum numero circumventus, quamquam desperatis rebus eximiam pugnandi advocasset virtutem, tamen ad mille virorum caesa, in quibus praeclari militiae ordinibus viri et Carolus Hannoverianus princeps occubuere. Reliquum copiarum Veteranius, Pristina derelicta, in tutiora recepit. Solata est tamen hanc cladem Canissa, inter paludes in Stiriae Croatiaeque finibus sita, quae, duos perpetuos annos stativis circumsessa, tandem, primo huius anni MDCXC ineunte vere, dedita est.

Sed Caraphaeus, nihilo inde meliora sibi fingens, stipendium Veteranio et Heislerio large repraesentavit, quo miles aspera perlata leniret, censuitque ut eae legiones in Croatia reciperentur Nissaque incenderetur In quam sententiam Ludovicus Badensis quoque ibat. ⁷⁰. «Eam enim urbem neque valido exercitu obtinere facultas erat; et, ut esset, non oportebat ingenti sumptu; et, ut oporteret, per temporis angustias non licebat communire urbem, quam Turcas, cum in acies copias educerent, verisimile erat, ut ex omnibus regiae proximam et a germanis auxiliis longissime dissitam, ita primam omnium adgressuros. Pro Nissa autem, vili oppido, obtinendo, Transylvaniam, florentissimum regnum, praesidiis exuere inutile omnino videri. Neque, ea derelicta, armorum minui auctoritatem: quin ob id ipsum servari, quod sedulo curetur ne ulla unquam iis temeritatis nota inuratur. Non enim eam esse munimentum aliquod ab hostibus longe sepositum, ubi Turca in eo reciperando diu deterat vires: eam quasi in Constantinopolis conspectu esse, et, vel munitam, paucos dies adtinere hostem posse. Eoque consilio, potius quam remedia malorum quaeri, mala ipsa differri; et imprudentis esse in diem vivere, non in longitudinem providere. Hostem longe arcendum quidem a tuis: sed vires iuxta sitas, non vastitatibus interiectis, longe circumspice. Id vero se censere: Bellogradum communiendum, quod, facile factu et parvo sumptu, in egregiam praestantemque munimenti formam redigeretur; idque, commodante praeterea loci natura, ut quosvis hostium frangeret impetus et omnia victoriis hactenus parta servaret.»

Sententia vero Caraphaei in eam partem ab aemulis accepta tanquam Veteranii gloriae invideret. Sed eam de se opinionem statim disiecit, quod, ad Nissam communiendam et commeatus copiis a Danubio longe progressis convehendos, ingentem erogavit pecuniam; et mox res ipsae eum ex vero, et Caesaris utilitate dignitateque, ea quae diceret dixisse confirmarunt.

Improbarat quoque Heislerium paucas copias per quamplurima Transylvaniae loca dissipasse, ut omnes eius provinciae aditus custodiret, ei metuens manipulorum dispositioni, ne, dum singuli pugnarent, universi vincerentur. Idque adposito et gravi Ragoctii principis exemplo firmabat, qui, ob id ipsum erratum, ad Ferream Portam, Transylvaniae aditum, qui paullo supra Karansebem patet, fusus est.

Visum aemulis consilium ex formidine magis quam prudentia provenire. Sed non diu abiit quod primus vezirius, victoria de strasseriano exercitu ad Nissam relata ferox, nedum una belli mole rem gerere, sed, divisis copiis, duas provincias adgredi constituit: sibi Hungariam delegit, Techelio Transylvaniam demandavit. Nam tandem Michaël Apafius, senio morbis curisque animi confectus, vitam obivit. Turcarum dominus id Techelio regnum beneficio concessit, et quindecim virorum millia, partim Turcas, partim Tartaros, ei ductandos adtribuit, quibus caperet eius regni possessionem. Ubi hostis adfuit, transylvana militia, Telechii odione, an Techelii studio, an reipublicae ut alienae neglectu, arma deposuere. Nihilo tamen minus Heislerius forti animo cum perduelle congressus est. Sed non merita fortuna usus: nam Germani ingenti barbarorum numero impares; ipse Auriaque, praeter minores militiae ordines, capti; ad mille militum caesi; reliqui fuga et errore suae cuiusque saluti consuluere. Techelius eo secundo proelio regnum animo invaserat: indicit comitia, in quibus in sua transylvani principis verba iurarent. Sed vix eo viginti postremi omnium ac perditissimi novatores convenere: boni autem omnes Caesari obsequium conservarunt. Badensis, his obnunciatis improsperis, Nissa Bellogradoque quo licebat praesidio firmatis, traiectoque confestim Danubio, praesentissimum dubiis rebus transylvanicis auxilium adtulit, et exercitu quindecim millium veteranorum militum Techelium proelio lacessivit; sed detrectantem ad Portam usque Ferream persequutus e regni finibus exterminavit, Veteranium provinciae tutandae cum septem legionibus imposuit, Transylvaniamque servavit.

At Servia non pericula malorum, sed mala ipsa satis foeda et deploranda mox subiit. Nam vezirius actuariis navibus ab Euxino in Danubium copias, quae Viddinum reciperarent, et commeatum, quo in aestivis sustentarentur, subvexit. Ipse, kal. augusti ab Sophia castra movens cum sexaginta millium Turcarum numero, arcem Pirotum in agmine statim in deditionem accepit. Protinus Nissam adgreditur, quam Guidus Starembergius cum tribus peditum millibus et quadringentis equitibus defensabat: sed, ostentata aliquantisper egregia virtute, exspes auxilii, eam dedidit. Eaque capta, statim Viddinum ex pacto, Semendria vi recepta.

His barbarus elatus, Bellogradum versus movet, et kal. octobris eadem qua Bavarus ratione oppugnare instituit. Eam sex mille fortes fidique germani viri praesidio sub duce Croyio tuebantur. Et spes erat, autumno imbrium perenni provecto, praesidii virtute, cibariorum copia, hostem segniter rem gerentem eludere: cum teterrimum incendium in turri, ubi tormentarius pulvis condebatur, sat Turcis exoptandum, exortum est, quod ingenti clade milites paganosque fere omnes corripuit, urbemque hostibus prodidit, iacturaque facta christiano nomini omni tempore tristis, nec ullo unquam solatio lenienda. Vix septingenti, navibus forte fortuna oblatis, in ulteriorem ripam sospites evasere.

Extemplo vezirius cum quindecim Turcarum millibus Bozina Essechum movit, suane fretus virtute an fortuna inlectus ut ibi quoque aliam, uti Bellogradi, opportunitatem feliciter nancisceretur. Croyius equitatum commeatumque omnem extemplo cis pontem recepit, et eximia virtute hostem, bis munimina convellere conatum, bis repulit. Itaque, cum ex Croyi vigilantia Turcis destinata non succederent, noctu, tanquam fusi, silentio convasarunt, ita festinanter ut magnam tormentorum copiam relinquerent.

Dignitatem armorum, ad Essechum minutam, vezirius Lippae integravit, quam, Turcarum cuneis et Tartarorum catervis intra Marusium Danubiumque locatis, obsedit. Substinuit aliquandiu praesidium oppugnationem: tandem, aequis conditionibus acceptis, urbs dedita.

Ob haec omnia quae, quia Caraphaei sententiae repudiatae fuerant, invenuste infeliciterque accidere, mirum quantum is crevit auctoritate! Et rebus ipsis confirmatum iudicium quod de eo Lotharingius, belli imperator suae tempestatis omnium praeclarissimus, morti proximus, honorificentissime protulit: «Si sibi vita suppeteret, in omni postea gerendo bello Caraphaei consilio usurum» Comes Taaf, Lotharingii ducis adolescentis rector, in suis ad Caraphaeum literis, ex libro v Epistolarum. ⁷¹.

Caput IX
Ad Italiae principes et respublicas cum summa rerum potestate romani imperii legatus, bellum italicum contra Galliam gravius instaurat. Omnium asperrimam offendit provinciam, et tenuiorum principum aliis hospitia militi, aliis stipendia, uti et Lucensi reipublicae, imperat.

Sabaudiae vires — Victorii Amadei Allobrogum ducis laus — Sabaudus sociale contra Galliam bellum init — Quem rex gallus bello praevertit — Caesar Sabaudo auxiliis adest — Eugenii Sabaudi principis laus — Auxilia hispaniensia — Sociorum in Italia copiae — Staffardensis clades sociis a Catinato, duce gallo, data — Salutium a Gallis captum; mox Susa — Hiberna a Germanis in Monteferratensi solicite agitata — Ferdinandus Obiicius germani exercitus quaestor — Sabaudus orat Caraphaeum ut validiora sibi auxilia maturet — Carmaniola a Catinato occupata — Cuneus obsidetur: ab Eugenio liberatur — Bavariae dux cum exercitu in Italia, cui Caraphaeus in summo armorum imperio legatus, et ad Italiae principes et respublicas cum summa potestate imperii romani legatus missus — Carmaniola a Germanis reciperata — Eius victoriae utilitas — Susa tentatur, inrito tamen conatu, sed, Caraphaei providentia, indemnis miles — Caraphaeus Mediolani — Hybernorum provinciam asperam et ancipitem offendit — Bellum italicum Gallo omnium gravissimum — Belli italici administrandi difficultas — Momilianum a Catinato captum — Galli in Pedemontano ad faciendum iniurias prompti, ad accipiendum difficiles — Italia belli onerum insolens — Caraphaeus, miseratus Italiae conditionem, censet a sociis classem in Mediterraneum maturandam, ut ab Galliae incendiis tuta sit — Ipse curat ut sequenti anno bellum de Italia in Galliam transferatur — Caraphaei artes ad obtinenda Italorum studia, et aes tamen conrogandum — Ingens Caraphaei persona apud Italos — Eum praecibus adeunt Vincentius Gonzaga, Guastalla exul, Franciscus Gonzaga, exul quoque — Castellionensium princeps infestatus a suis — Novellariae comes — Brigida Pica ob Mirandulani ducis pupilli domum intestinis odiis labefactatam — Dux Sabionetae sui beneficii possessione turbatus — Princeps Carpineus adversus Florentinorum ducem ius postulat — Populonenses, principis fisco ad creditores

dilapso — Ambrosius Auria — Dux Massae Carrariae — Imperii beneficiarii ius Caesaris adgnoscunt — Caraphaeus in italos principes, quantum per belli necessitates licet, officiosissimus — Cardinalis Bonvisius Caraphaeum pro Lucensibus deprecatur — Luca munita Italiae urbs — Anxia libertatis cum adfinibus Florentino et Mutinensi — Civium natura et cultus — Holoserici artificio cum Gallis vivunt — Eximia Bonvisii in patriam pietas.

Interea a Guilielmo Aurisicano, vires Europae principum compensante, Sabaudia alterum ab Hollandia momentum expensa est ne Gallia in regna ab Occidente sita propenderet. Nam, immensarum obiectu Alpium, quae praestantissimis passim consitae sunt munimentis, et eius ducis virtute et prudentia, eam, uti, solam, Galliae omnino imparem, ita, foederibus adiutam, gravissimam hostem existimabat. Et vero Victorius Amadeus tanti se valere magno animo senserat, quum ab Ludovico XIV ad Portugalliae regnum capessendum, eius reginae nuptiis, fuerat invitatus; deinde ab Leopoldo Caesare beneficio ingentis ditionis in proximo inlectus est, ut in eius partibus staret: hoc maluit, studio tradendi posteris ampliorem quam a maioribus acceperat principatum. Itaque in belli foedus cum Caesare, Anglio Hispanoque convenit.

Ibi tum Galliae rex, ab eo metuens ne Delphinatum turbidam intus provinciam invaderet, sedecim millium virorum exercitum Pedemontium immisit, sub Catinati ductu, Salutium occupaturi. Allobrogo iam a Caesare iustum auxilium sub Eugenii Sabaudi principis imperio missum, qui iam maximi armorum imperatoris, qualis postea fuit, prima specimina dederat. Germano auxilio hispanum adiunctum, cui Fuensalidanus, Mediolanensium rector, moderabatur. Itaque Allobrox, penes quem summa erat, triginta virorum millibus civibus sociisque imperabat. Sed ad Staffardam, secundante Gallis loco, proelium a Catinato commissum, quo acerrime ab Hispanis Germanisque maxime ad octo ferme horas pugnatum: tandem foederatus exercitus, quatuor ferme millibus caesis, fusus est; Salutium captum, sed non incruenta Gallis victoria, cui Susa mox, situs opportunitatibus utilissima, cessit quoque.

Eugenius in Monteferratensi agro quatuor Germanorum millibus hyberna disposuit: ubi a gente, sua sponte infensa et ab gallo arci Casali praefecto concita, Gallisque commixta, graviter infestatus germanus miles, et quem ociari ab exercita aestate par erat, sub armis saevam hyemem tolerabat. Ferdinandus Obiicius, exercitus quaestor, ab omnibus imperii beneficiariis stipendium conquirebat.

At dux Allobrogum, suis dubiis rebus, cum quibus Italiae discrimina confundebat, validius a Caesare auxilium implorabat, orabatque Caraphaeum ut, qua polleret apud Caesarem auctoritate, maturaret Ex libro v Epistolarum summorum principum ac belli ducum ad Caraphaeum. ⁷². Etenim Catinatus, staffardensi utens victoria, aliis duobus minoribus munitis oppidis captis, Carmaniolam occupaverat, et, agrum late circumiectum igne ferroque defoedans, Cuneum obsederat: sed, praesenti per Eugenium adlato auxilio, trepidanter obsidium solverat. Cum Maximilianus Emmanuel Bavariae dux duodecim Germanorum millia auxilio traducit: cui Caraphaeus, summi armorum imperii legatus, a Caesare additus, et ad Italiae principes ac respublicas quoque cum summa rerum gerendarum potestate romani imperii legatus missus.

Ultimo mense augusto advenere, et sub ipso adventu Carmaniolam recipiunt: qua victoria et foederatorum armis dignitas super Cuneum servatum aucta, et hybernis per Italiam disponendis in Monteferratensi potissimum agro secura parta commoditas. Hinc pergunt Susam armis recipere: sed, ex ipsius urbis invicto situ et loco satis superiore, quem Galli suis castris legerant et valide communierant, autumnoque iam inter nivosa montium praematuro, inde castra sine omni offensione ex Caraphaei providentia movere.

Isque Mediolanum ad hybernorum curam abscessit, atque heic offendit provinciam omnium quotquot unquam antea gesserat asperrimam et maximis gravissimisque difficultatibus impeditam: quam si remissius administret, summam foederati belli rem prodit; sin acrius tractet, apud omnes Italos intenta

invidia deflagrat. Etenim subsidia belli Allobrogo duci ab Anglo, Caraphaeo a Germania, Philippo Gusmano, Mediolanensium rectori, ab Hispanis aut nulla aut paucissima mittebantur. Si mitterentur e Germania stipendia militi, germanici hungaricique belli nervi languescebant; sin exercitus in Germaniam reduceretur, foederati belli omnis cum dignitate res deperibat. Quod italicum bellum Gallo omnium gravissimum esset: cuius caussa ad Rhenum in arcendo tantum hoste occupabatur, in Catalaunia substiterat, et, quanquam terra de ingenti exercitu in Belgio, marique de anglica batavicaque classe praeclaras victorias retulisset, tamen anxie et apud Innocentium XII pontificem maximum et apud venetos patres Italiae pacem proponebat. Nam prudentes rerum existimabant eam Galliae multo maiori stare quam si a Iacobo Angliae rege Hibernia ad obsequium redigeretur Ex epistola ducis Carlinfordii ad Caraphaeum, libro v Epistolarum. ⁷³. Etenim, si illa augebat Guilielmi potentiam, adlevabat quoque Gallum ab onere ingentis classis, qua id regnum obtineret; sed italici belli moles tota immensis eius sumptibus substinenda.

Sed quanta erat eius belli necessitas utilitasque foederatis, aeque tanta difficultas administrandi. Quae his ipsis diebus magis implicita est, quibus a Catinato Momilianum, ab anno usque superiore stativis obsessum, medio novembri mense, inter foedam imbrium niviumque labem, egregia constantiae laude oppugnatum captumque est. Quam urbem sive obtinerent Galli sive demolirentur, Pedemontis usquequaque vastandi compotes facti: contra, ipsi sua eximiis munimentis angustissimisque montium faucibus et aut spernendo exercitu, omnibus rebus instructo, protegere.

At hercule Italiae principes longa satis aetate onerum incommodorumque belli insolentes; et tamen eorum studia erga Caesarem conservanda, et ab iisdem eroganda stipendia militi. Hinc genticorum indolens vicem, qua, ut patent terra Germanis, ita mari sint Gallis obnoxii, ad Caesarem scribit «ut Hispanum, Anglum et Batavum urgeat, qui classem in

Mediterraneum adproperent, ut italos principes ac respublicas a maritimis Gallorum insultibus arceant» Ex libro Epistolarum Caraphaei ad Caesarem, ep. 174. ⁷⁴. Ipse autem sedulo animum adplicat ita belli necessaria comparare ac disponere, ut sequenti anno foederati bellum in Galliam inferant, eoque pacto Italiam et ab metu gallici dominatus et ab onere hybernorum germanicorum liberaret. Igitur se comparat omni officio Italiae principes prosequi, obfirmatus in eo tamen ut de eorum conlato aere Germanorum copiae substententur.

Conveniunt Mediolani ad officium, quo tantam ei in Italia potestatem gratulentur, omnes ferme Italiae principes ac respublicae, sive per ablegatos suos ibidem agentes, sive ad id missos, sive adeo ipsi coram. Aliique adflictis rebus suis opem petunt; alii suis controversiis ius postulant; alii suis periculis praesidium implorant: omnes hybernorum onus aut in totum aut ex parte deprecantur. Vincentius Gonzaga ei exponit Guastallam, augustae domui obsequentissimam, ab Hispanis misere muris foedeque denudatam; seque fortunis omnibus exutum ac Venetiis extorrem agere vitam; uxorem liberosque suos, Guastallae vix de pauculis fortunis relictis victitantes, eius fidei commendat. Franciscus Gonzaga se sua ditione iniuria exutum; domo vi et armis eiectum; in agris exulantem exitiosis petitum insidiis; et apud amicos praecariam vitam proferre coram, conqueritur. Castellionensium princeps, ab suis perduellibus infestari, nec arce quidem protegi satis tuto. Novellariae comes hyberna superiore anno perlata docet, subditos egentissimos, agrum totum ferme pontificiorum immunem. Brigida Pica, nepotis pupilli Mirandulanorum principis tutelae a filio data, domum intestinis odiis convulsam et perduellionibus infectam pandit, et puero principi, scelestis insidiis obnoxio, eius patrocinium obtestatur. Dux Sabionetae se ab Hispanis eius munimenti possessione turbari expostulat, eamque arcem sibi a romani imperii legato servari orat. Princeps autem Carpineus sua a Florentinorum duce usurpata accusat, et aequum ab eo ius postulat contra vim. Populonenses suae summae rei

arma Hispanos habere; aerarium ad Iohannis Baptistae Ludovisii principis creditores dilapsum; legum sibi duntaxat ministerium relictum aiunt. Ambrosius Auria Capriatae graves Germanorum minas deprecatur. Massae Carrariae dux, lapidicinas et cautes latifundia suorum civium esse, et, bello terra marique grassante, id miserum industriae vectigal pernegatum. Omnes adgnoscere imperatoris iura, omnes cupere in stipendiis conferendis ostentare munificentiam; sed vires impares votis: rectius pro beneficiariorum romani imperii officio arma ipsos induere, et quas Caraphaeus imperet agminum et acierum aerumnas perferre. Quibus omnibus principibus Italiae viris, in reliquis eorum rebus, aut ipse ex sui vi muneris, aut apud Caesarem auctoritate satisfecit: de tributis autem, qua potuit misera ratione, commodavit, ut sive militum hospitium in pecuniam commutaret, sive copiarum numerum, sive indictam aeris summam ad aequiorem rationem redigeret.

Lucenses autem cardinalem Bonvisium, pontificem et popularem suum, Caraphaei amicum summum, precatorem sibi pararunt. Is igitur per literas exponebat:

Lucensem libertatem, a Rodulpho I imperatore fundatam, a Carolo V adsertam, in obsequii pudore erga Caesares constantissimam semper fuisse, et, praeter antiqua exempla, viennensi nuper bello ex omnibus Italis eos unos non inliberale pro copia subsidium aeris misisse. Ast alios Italiae principes pro temporibus studia in Austriam domum sumere; alios per clientelarum iniuriam Caesaris aemulis hostibusque firmissima Italiae munimenta commodare. Demereri Lucenses non pari cum iis iure censeri, qui, sua vel perversitate vel inconstantia, Caesarem saepe ad italica bella traxere. Sed et id non modo honestum, utile etiam Caesari, urbem Italiae munitissimam et situs commodis opportunissimam ei non everti, sed stare mediam inter principes potentiores eius libertati graviter imminentes, ad quam obtinendam totum ferme tenue aerarium absumit. Eam enim prorsus convelli rempublicam, si per eius fines hyberna disponat, cuius cives feroces, libertatis obstinati, cultuque ita frequentes ut vix eius angustiis contineantur. Ad haec, iacentes campos, per duos superiores perpetuos annos fluminum inundatione dilutos, nondum coaluisse; populum acri

anni superioris annona adhuc languere; hinc holoserici artificium incelebratum, de quo indigenarum industria victitat, atque adeo cum Gallis victitat, qui certe id sibi occludent tenue lucrum, ubi cognorint eos hyberna germanica ultro pati. Utrisque igitur utile si quam possint conlatam aeris opem ab iis accipiat, et in uberiori agro militem alat, inopemque et a bellorum tumultibus longe sepositum deserat. Haec suo spectato in Caesarem obsequio, suisque in Caraphaeum ipsum meritis obsecrare, ut privatam si quam apud eum gratiam inierit, nunc in communem suae patriae utilitatem retulerit.

Quibus Bonvisii officiis, et Lucensium meritis, et utilitatis momentis Caraphaeus lubens flexit, et aequa conlati aeris summa contentus est.

Caput X
Cum potentioribus Italiae regulis, maxime cum mantuano et parmensi duce, impeditiorem hybernorum rem expedit, et cum Innocentio XII pontifice maximo Italiae armis turbatae invidiam a Caesare in Galliae regem transfert.

Dux mantuanus pontificem romanum implorat pro hybernorum onere declinando — Summus pontifex pro eo scribit ad imperatorem et Hispaniae regem — Summus pontifex significat Caraphaeo se Italiae pacem cupere — Quae pacis conditiones ab Galliae rege Italiae oblatae? — Cum summo pontifice Italiae armis turbatae invidiam a Caesare in Galliae regem transmovet — Dispositio hybernorum — Aequa conditio a Caraphaeo Mantuano oblata — Mantuani in Caesarem minax officium — Mantuanus a Caraphaeo invitatus ac deterritus — Dux parmensis precatorem sibi pontificem parat, qui pro eo ad Caraphaeum scribit — Prudens Caraphaei ad summum pontificem responsum.

Turbatiores init et impeditiores a potentioribus Italiae regulis et genuensi republica amfractus rerum. Antequam militem in hyberna reduceret, Italiae principes, maxime dux mantuanus, qui gravissima omnium hyberna anno superiore pertulerat, romanum pontificem precatus est ut ad romanum imperatorem et Hispaniae regem scriberet, qui abstinerent hybernis Italiae principes onerare, qui, cum in nullam cum iis belli societatem venissent, uti nulla ex armis commoda, ita nulla quoque accipere damna aequum erat. Nuncios ea de re in Germaniam Hispaniamque summus pontifex misit, cum ut iis gratum faceret, tum quia Italiae ocium turbari iniquo animo patiebatur. Sed, quia nuncii cessabant remitti et hybernandi tempus adventabat, veriti ne Caraphaeus designata hyberna ad effectum perduceret, amplissimus Spata cardinalis, ex pontificis maximi

mandato, ad amplissimum cardinalem Vicecomitem, Mediolanensium pontificem, scribit, «qui Caraphaeum doceat summum pontificem Italiae pacem impense cupere, eumque ipsius nomine roget ut, qua summa rerum pollet auctoritate, in haec pia pontificis maximi desideria connitatur, et Mantuanum integrum a partibus agere sinat». Innocentius enim in consiliis de republica, quibus amplissimi Carpineus, Spata, Panciaticus et Albanus cardinales conveniebant, et ab Galliae regis legato persuasus erat per Galliae regem nullam esse moram quin Italia suae tranquillitati restitueretur, cum pacem Sabaudo obtulisset, modo is taurinensem arcem et Verruam sibi traderet, easque, pace cum foederatis hostibus facta, redditurum, et summum pontificem venetamque rempublicam suae fidei expromissores dare; et aliam apud venetos patres obtulisse pacis conditionem: se ab Italia revocaturum arma, modo Caesar et rex hispanus sua quoque revocarent, ac romanus pontifex, veneta respublica et dux Florentinorum sua fide eos id praestituros desponderent.

Igitur Vicecomes, ubi id a pontifice maximo in mandatis accepit, cum ea de re agere cum Caraphaeo coram non posset, ut qui id temporis Alexandriae erat, per literas docuit. Quibus Caraphaeus in hanc sententiam respondit:

Summum pontificem pro sua in omnes gentis christianae principes aequa pietate facere, dum Galliae regem Caesaremque tanto studio pacari cupiat. Sed enim animum inducere non posse ut iniquam Caesari pacem optet, maxime cum Galliae rex regni proferendi cupiditate, Caesar autem pacis studio, iustitiae cultu et socialis fidei gloria ducatur, quem constat per omne imperii sui tempus nunquam sumpsisse ultro arma, sed necessitate adactum ut vel sua vel sociorum servaret. Et vero nuper, eximia icti foederis fide, qua communem imperii germanici salutem protutari iuraverat, cum Gallia, vicennalibus spretis induciis, Philisburgum occupasset, contra eam ab Morava usque fluvio convertisse ad Rhenum arma, una gloria contentum quod duos imperii septemviros pontifices suis regnorum sedibus restituisset. Neque vero vel cum ipso Turca mansuetum Leopoldum belligerare nisi rupti foederis iniuria lacessitum. Quae cum humano generi cuncta constent, audacter iudicandum eum, non regni cupiditate, sed ex sociali fide

Allobrogo aliisque Italiae principibus, qui illius casu omnes procul dubio concidissent, tulisse opem, vel hoc nomine facinus pio imperatore et magnanimo dignum, quod vires ad tuenda sua ipsius regna hebetarit ut protegeret aliena. Cum igitur Caesaris sit praecipua regni ars pace partis pacatum frui, rectius commodiusque Innocentius XII pontifex maximus fecisset si Parisium legasset qui pacem Italiae atque adeo universae Europae christianae ab Gallorum rege imploraret: quam si aequam dederit, nihil magis studiose Caesarem foederatosque reges accepturos, qui ideo bellum gerunt ut ab Gallia aequum reportent. Etenim se certo scire hanc pontificis maximi mentem esse, qui a Summo Numine exactae officiorum disciplinae inter Christianos praepositus est; ac, si vel honesto partium studio duci posset, se eum putare Caesari aequiorem futurum, qui populos sibi subiectos et aeraria exhausit ut christianum nomen universum ab turcica servitute foedissima vindicaret, et nunc indolet sibi ab Gallo pulcherrimam et brevissimam ereptam occasionem qua romanus pontifex romana Christianorum sacra Constantinopoli indiceret. Sed nunc demirari in ditionem romani pontificis recipi Mantuanos, qui tributo pendendo Caesari, quod imperii clientes debent, frequenti numero subducuntur, et a pontificiis germanum militem victus commercio prohiberi, ut fame misere pereat, satis immerenter tamen. Hos enim eos ipsos milites esse qui immanem christianorum sacrorum hostem e Romae cervicibus viennensi victoria depulere, et, ex sedulis Leopoldi mandatis suaque severa disciplinae cura, a familiis civibusque pontificiae ditionis innocentissimi agunt, ut Bononiensium ac Ferrariensium legati innocentiam germani militis suis ad pontificem epistolis palam laudarint. Contra meminisse eum oporteret (satis enim recentia) ab gallo rege Avenionem usurpatum; Alexandrum vii in angustias misere coniectum; ingentes turbas quas in urbe Roma Lavardinus, Galliae legatus, conciverit; et prospicere expediret Sorbonae decreta in pontificiae potestatis minutionem altissime penetrare. Quamobrem, si et pontificis maximi et principis summi partes perageret, fovere eum Caesaris exercitum deberet, Italiae ab Gallis liberatorem. Se quidem, in Italia terra natum, genticorum pietate adfici; sed non prae studio aequum putare ut, dum exercitus, qui hereditaria Caesaris tuetur regna, stipendiis laborat, copiae, quae aliena protegunt, Caesaris aere sustententur, et milites, quibus ad Rheni ripam, si in eam provinciam missi essent, domi suae in hybernis stipendia penderentur, in diversas terras traducti, ab ipsa provincia quam servant perdantur. Igitur se non temere sperare Italiae principes, si haec cogitent, id oneris communi studio pro suis quemque viribus conlaturos: aliter, si non vivere detur, certe victitare necessum esse, et inter postrema vitae discrimina ab ipsa natura dictari rationes expediendae salutis. Quamobrem, summi pontificis maximique humanitate fretum, confidere ut sinat militi germano victum de suo aere in eius ditionibus conmercari. Quod ad mantuanum attinet ducem, summum pontificem non ignorare eum imperatoris imperiique clientem esse; neque Caesarem ex libitu, sed ex ratisbonensis conventus placito contra imperium facere iudicasse omnes eius clientes qui cum Galliarum rege amicitiam agitarint. Quare Caesarem suo iure uti si per eius fines hyberna disponat, ad quod onus vel intemerati obsequii clientes tenentur Haec epistola, per omnes ferme Europae aulas evulgata, quamplurimum auctoritatis Caraphaeo comparavit, nec opinantes militarem virum tanta civili scientia et tam solida eloquentia praeditum esse. ⁷⁵.

His ad Vicecomitem rescriptis, statim magnam exercitus partem per Mantuani ditionem conlocat, in Monteferratensi ob arcem Casalem a Gallis insessam; in Mantuana autem, ne invicta Italiae urbs Gallis forte prodatur; alias copias in Parmensi ac Mutinensi disponit; magno Florentinorum duci, et Genuensi Lucensiumque reipublicae, ut reliquas hospitio exciperent, iam per literas et inferiores exercitus quaestores edixerat. Mantuanus id aegerrime tulit: quapropter Caraphaeum obsecrabat ut se a Gallorum Germanorumque factionibus liberum esse pateretur. Qui respondit «se plane non videre qua ratione Mantuanus, imperii romani cliens, eo iure eximi postulet quod omnes Italiae principes manet qui ab imperio romano beneficia acceperunt; et tamen se, quanquam iniquum faceret, in id quoque conventurum ut ei morem gerat, modo is Galliae regis administros sua emittat ditione». Mantuanus id integrum sibi esse excusabat, «cum Galli Casalem in sua haberent manu et ob ferox Montisferratensium ingenium, qui cuncti in Gallorum partes essent concessuri, si grave hybernorum onus hoc quoque anno pertulissent. Itaque se rem Caesaris potius

facere, cum eam Gallis opportunitatem praeripiat, qua triginta audacium et desperatorum hominum millia contra Caesarem conciant». Ad haec Caraphaeus respondit «mala quae eius subiecti a bello ferunt ipsi imputanda, qui ultro Gallos in Italiam invitarit, munimentumque iisdem tradiderit Europae omnium praestantissimum. Sed, si ad officium redierit, Caesarem ei, uti nunc Sabaudo, adfuturum. De cetero Montisferratensium ferociam, si quid conari audeant, se germano militi permittere cicurandam».

Parmensis vero opem a pontifice romano implorabat, qui ad Caraphaeum scripsit ut a parmensi duce, suo beneficiario, abstineret. Caraphaeus respondit «Caesarem in eum ducem, beneficiis Bardo et Campiano sibi obnoxium, superiorum iura foederum exercere: eum vero, subditorum utilitati ex aequo studentem, eas copias per omnem suam ditionem dimisisse hybernatum». Mutinensis autem, prae singulari in Austriam domum studio, Germanum hoc anno in hyberna lubens excepit.

Caput XI
Consilia occupat Francisci Focheresii, a gallo rege ad italos principes et respublicas ac pontificem maximum legati, ut iis ab ipso offerat ad eiiciendos Italia Germanos belli societatem; et Hybernorum ius, belli necessitatem utilitatemque docet: tum a genuensi republica ac tandem a florentino duce tributa exigit.

Focheresii laus — Nomine galli regis Italiae principibus belli foedus contra Germanos offert — Eius per Italiam itinera — Focheresii ad genuensem rempublicam contra Germanos oratio — Conditiones foederis ab gallo rege Italiae principibus oblatae — Galliae minae — Rebenacius a Caraphaeo occupatus — Ius hybernorum: eorundem necessitas, honestas, aequitas, utilitas — Sabaudi Venetique laudes — Galliae consilium retectum — Delicatorum ingenium — Propria fortium nota — Cardinalis Imperialis pro genuensi republica ad Caraphaeum scribit — Tributorum ius — Genuensis reipublicae fundamenta — Ditio Galliae furoribus obnoxia — Genuae a partibus integrae quae utilitas Caesari — Genuenses cum Gallis maxime commercia agitant — Caraphaei cum Genuensibus dexteritas — Magnus dux Hetruriae obfirmatus hyberna non pati — Eius caussae — Caraphaei ad florentinum ducem epistola, officio et gravitate referta — Florentinus dux stipem confert.

Sed per quod tempus Caraphaeus cum Genuensibus et Florentinorum duce de tributis cogendis agebat, interea Genuam adpulit Franciscus Focheresius Rebenacensium comes, vir civilium rerum prudentia adprime clarus. Eum Galliae rex ad Italiae principes respublicasque liberas et pontificem maximum extra ordinem legaverat, qui ipsius nomine iis offerret belli societatem, eosque exercitu classeque adiuturum, quo Germanos de Italia facilius deiicerent. Is primo Genuam, inde Florentiam, mox Romam venit, ut postea, ubi hybernis

germanus miles evocaretur, Parmensem Mutinensemque et Mantuanum obiret, postremo Venetias perventurus.

Docere autem genuenses patres nitebatur «Germanos, belli italici obtentu, velle antiqua imperatorum iura in Italia revocare et de ipsius aere provinciae exercitum alere, quo eam armis obtineant in hispani regis, in orbitate graviter aegrotantis, postremum casum. Huc evadere liberalia verba, quibus praedicant se venisse ut Italiae libertatem protegerent, scilicet ut eius principes summi liberaeque respublicae Caraphaei violentiae hactenus inauditae servirent, qui mantuanum, parmensem ac mutinensem agros germanicis armis insidet. Id enim agere qui summo mense augusto tandem aliquando adfuere, medio octobri in hybernorum ocia dilapsi. Nempe profunda eorum haec esse consilia: alium post alium Italiae principes ac respublicas convellere, opprimere tandem universos. Ab infirmioribus coeptum, solo aequata Guastalla, eiectoque regulo, cum acri italorum principum misericordia, qui eam calamitatem ad res suas quisque revocant et imminentem pavescunt. At vero regem suum Ludovicum magnum sedulo et ex fide religionem et oppressos socios tueri, qui id bellum contra Europam, ferme universam adversus se foederatam, substinet, ut Iacobum Angliae regem, romanorum caussa sacrorum regno exutum, regno restituat. Et quia, uti reges divina, ita Summum Numen regnorum humana tuetur, unum adversus tot, tales tantosque hostes maximas terra marique victorias reportasse. Victorem tamen Italiae, pacem hostibus obtulisse, et, in utrumque paratum, nunc principibus Italiae belli foedus offerre et viginti Gallorum millia in Italiam classe missurum, ubi summus pontifex venetaque respublica aliique principes secum socientur; idque agere ob unum gloriae praemium: gentes adflictas erigere. Sin cunctentur et ament a Germano premi, sciant eum principibus italis de ipsorum aere bellum quoque inlaturum, et Genuenses, uti proximos, ita primos fore ultioni».

Has Rebenacii spes minasque Caraphaeus iam magna ex parte retuderat epistola ad Viscomitem scripta, quam per universae

ferme Italiae aulas vulgaverat. Et cum iis alia haec de iure et utilitate eius belli suscepti per sermones ac literas composuerat:

Caesarem in Italos, imperii beneficiarios principes, ius superioris foederis exercere: una eius foederis lege cautum, ut Caesari, bellum gerenti, clientes imperii conferant stipem. Germanos principes, quotiens indictum iis sit tributum, pensitare: Italos satis diu vacasse, et adhuc ex Caesaris benignitate vacaturos, nisi, duobus iniustissimis bellis fessus, ad eorum regna, romani imperii beneficia, tutanda descendisset. Si quibus autem gravius quam pro beneficii proventu indictum sit, si ii Caesari, iam tot annos belligeranti, quotannis, ut Germani, tribuissent, multo plus, quam nunc semel conferunt, contulisse intelligerent. Cogitent eum Turcas, teterrimos hostes, non tam a Germania, ex sese satis armata et in communibus periculis sane invicta, quam ab Italia, longo ocio fracta et ad resistendum omnino impari, procul arcere: quae si Vienna in eorum impuras manus recidisset, eius victoriae miserrimus nunc Italia et infelicissimus fructus esset. Patiantur igitur aequo animo, de quibus regnis omnino excidissent, nunc germanum militem, cuius virtute stant, sustentare, qui id exercetur ut in omne posterum tempus constent. Eos enim ab Galliae armis Italiam protegere, quae si eius arcem Taurinum occupent, galli regis dominatui cuncta cessura. Rem ipsam ex Sabaudi Venetique iudiciis aestiment, quorum alter virtute, alter sapientia Italiae claustra custodiunt: illum oblatam a Gallo pacem, vel magnis cladibus acceptis et munitissimis urbibus amissis, repudiare; hos conditionem pro sponsore dignitatis plenissimam non recipere. Nosse enim id esse Galliae consilium: foedus, cui vix obsistit, disturbare ac distrahere, ut mox singulos sua ingenti potentia opprimat. Aequo igitur animo brevi temporis spacio hanc ineluctabilem necessitatem ferant, ut Italia aeternum libera perfruantur. Nam sane delicias facturos, si velint ut Caesar Nissam ac Bellogradum, immensae utilitatis urbes, pro ipsorum salute amittat, ipsos autem breve hybernorum onus, ut sint semper salvi, non pati. Postremo fortium virorum esse dura brevi ferre, quae longam post se sunt tractura voluptatem.

Tamen genuensis respublica constanter hybernorum onus abnuere; et Iosephus Renatus cardinalis Imperialis, qui Caraphaei

amicissimus habebatur, pro patria haec ad eum scripserat:

Tributa aut civibus ex gentium more, aut hostibus belli iure indici: suam autem Genuensium rempublicam summa libertate constitutam et semper de Caesare et viennensi maxime bello benemeritam. Eius duo fundamina: integritatem a partibus et deliberationum publicitatem. Quare, ubi Gallus Genuam in partibus Germanorum stare cognorit, nullo negocio eam immissa iterum incendiaria classe incensurum. Omnem in extenuato terrae margine mari praetentam; Gallos Interni potentes maris; et satis spectatum, quantum hispanicae triremes, genuensibus sociatae, arcere eam ab iniuria possint, cum plures dies Genuam conflagrare ociosae de alto pelago prospectarunt. Ita, exemplo misere renovato, quas commeatuum et auxiliorum utilitates Genua ab Hispaniae regnis Mediolanum transportaret, universas plane intercluderet. Praestare igitur ut eam cum magnis his commodis salvam stare quam cum exiguo lucro malit excisam. Et, ut Galli in haec saeva deliberata non rapiantur, certe commercia suis civibus abrupturos, ex quibus et cum iis maxime victitant; eoque pacto ipsis alimenta negaturos, metu ne ea suis hostibus proderent. At enim Germanos advenisse ut Italiam ab Galliae dominatu liberarent. Dignum Caesare facinus, si eo consilio institutum, ut inter Italiae principes et respublicas liberas belli foedus sanxisset: et potentiores ad id adegisset prius, tenuiores mox cogeret.

Caraphaeus ad haec, iuris caesarei executorem, non disceptatorem, se ferens, quanta potuit novitque verborum lenitate asperum munus suum cum cardinali et genuensibus patribus excusans, eo militem minacem induxit: unde respublica vi intentae cessit.

Sed dux Florentinorum, obfirmatissimus animi, neque hyberna in suos recipere fines neque iis aliquid stipendii tribuere, sive quia id non ex sua dignitate putaret, sive quia peloponnesiaco bello Venetum classe perpetuo iuvasset, sive metuens holoserici commerciis quae cives cum Gallis agitant, sive certo studio, an ob haec omnia. Quapropter Caraphaeus ad eum epistolam, ut omni officio, uti par erat, refertam, validisque

rationum momentis gravem, perinde praecisam et in minas abruptam, scripsit.

Satis graviter suam detestari vicem, qui cum viro Italiae principe, quem semper est omni obsequio prosecutus, eo duro nunc iam fungi munere omnino debeat. Sibi iniunctum a Caesare ut eum quanto aequius melius habeat; sed non diserte mandatum ut communi ceterorum eum eximat iure. Se ultro iam Augusti praevertisse mandatis, cum, sola aeris ab eo conlata ope contentus, hyberna per eius fines militi locare abstinuisset, quae Parmensium duci, proxima et nupera Caesaris hispanique regis adfinitate eximio, non pepercerat. Hybernantem enim militem, ut rigidissima disciplina coërcitum, si non noxium, tamen eius oneris insolentibus gravem sentiri. Neque Rebenacii minis eum deterreri par esse, cum genuensis respublica eo arcano fundata et conservata diu ut partium in Italia bellantium integra agat, mari omnis exposita et incendia a Gallis perpessa, per idipsum tempus quo is galli regis legatus sibi eius pestis terrores ediceret, aes pro sua rata portione tribuerit. Docuisse se eum sedulo quantum ceteri contulerint ut hyeme se exhibeat miles, et ad eum supplendum instruendumque per acies quantum desit. Neque enim recte res geri, si miles corpora recte in hybernis curet, nisi ad aestatis aerumnas obeundas omnibus sit instructus. Decere magno animo principem et amplissimae ditioni praeter omnes Italiae regulos dominantem, pro viri magnitudine opumque copia, in communibus periculis declinandis magnam quoque aeris vim contulisse. Id expectare reliquos ut inique secum agi iure querantur. At suae iustitiae non esse onere gravare infirmos, validum adlevare. Proinde det veniam postulatis; quamprimum certam et necessariam aeris rationem mittat: alioqui, se quaestori Palphyio mandaturum ut a mantuana, parmensi ac mutinensi ditione copias in florentinam inducat; neque se porro, quantavis auri sero oblati summa, revocaturum. Flagitium enim faceret si, aere ab duce Florentinorum accepto, eum hybernorum onere adlevet, eosque iterum gravet qui principio, ut declinarent, aes quoque contribuere liberaliter et ultro obtulerunt.

Per quae rationum momenta Florentinus animum tandem flexit parem suae principis magnitudini stipem conferre. Atque has Caraphaei res annus belli italici secundus percurrit (MDCXCI).

Caput XII
In summo exercitus germanici imperio Bavaro succedit; bellum contra Galliam gravius instruit; Viennam a Caesare revocatur; in Consilii bellici praesidem a studiosis proponitur; ab aemulis criminibus insimulatus, se purgat; a Caesare ad pontificem maximum ex ordine legatur; mitti differtur; interea supremum obiit.

Caraphaeus exercitus germanici in Italia imperator — Curat bellum ex Italia in Galliam transferendum — A Caesare Viennam revocatur — Caesar Caraphaei dignitatem tuetur — Hermanni Badensis mors — Aulae studia de eius successore promovendo — Caraphaei criminationes ab aemulis avaritiae, pervicaciae, timiditatis, superbiae — Caraphaeus praesidis munus non ambit — Crimina purgat: peculatus, pertinaciae, degeneris animi, fastus et insolentiae — Iudicium ultro postulat de quaesturae ratione reddenda — Absolvitur — Starembergius Consilii bellici praeses creatus — Caesar Caraphaeum in Italia sibi necessarium censet — Legatum ad pontificem maximum Romam destinat — Caraphaeus comparatur — Morae obiectae a Gallis, Hispanis, Italis, Germanis Hungarisque — Caesar cunctatur — Caraphaei error — Morbus — Mors — Ab ea Caesaris dolor — Ab Caesare viri laus.

Sed, dum is ita hyberna administrat, Maximilianus Emmanuel ab Hispanis ad perpetuam Belgii moderationem invitatur, cuius loco Caraphaeus summae rei germanicae in Italia praepositus. Et, quanquam Bavarus suo discessu exercitum bona copiarum parte minuisset, quas secum in Belgium duxit, tamen Caraphaeus hybernorum administratu ita res Italiae restituit ut foederati proxima aestate per Salutiensem agrum arma in Delphinatum intulerint. Ipsi autem non contigit eam provinciam suo ductu gerere, sed Aeneae Caprarae tradere adactus est, quia, ob simultates eum inter et Sabaudum natas,

Caesar Viennam eum revocarat. Quanquam, ut ei dignitatem obtineret, ad omnes Italiae principes et respublicas scriberet se eum gravissimis de rebus tantisper adcersivisse: iis autem deliberatis, inlico remissurum.

Per idem tempus Hermannus Badensis e vivis Ratisbonae concessit, et aula Caesaris de promovendo ad id amplissimum munus successore in partes et studia divisa est. Alii namque comiti Francisco Henrico Mansfeldio, alii Aeneae Caprarae, pars Ernesto Rudgero Starembergio, aliqui Caraphaeo suffragabantur. Heic aemuli multa et varia Caraphaeo obiectare crimina. Principio eum ingentes sibi parasse opes, tanquam peculatus sordibus quaesivisset. Deinde cervicosum et consilii quamvis egregii, quod non ipse adferret, inimicum. Ad haec timidum ducem, qui, ad quodvis vanum nuncium, iam hostes ad Viennae portas adesse putet, et ex degeneris animi sui modulo indignam Caesari timiditatis notam inurat. Postremo non tanta eius esse merita quantum fastum quantamque superbiam, ut omnino Caesari necesse sit hominis insolentiam demittere.

Caraphaeus interea amicis, qui praesidis munus sibi ambirent, gratias quidem habere: ipse tamen non petere, utpote qui a Caesare ultro honorari consuefactus. At, ad obtinendam nominis dignitatem, his rationibus obiecta per literas ad anonymum scriptas et evulgatas purgare.

Si qui nunc se accusant foedi peculatus reum compertum haberent, cur non in posoniensi conventu, quum omnes ferme Hungaros sibi ceperat inimicos, eius sordis non detulerunt? Nemini clam se nedum cum potentibus principibus viris gravissimas simultates suscepisse, sed amicitias iis palam renunciasse: si quid in pecuniae publicae administratione peccavisset, eos scilicet ut inimicum salvum vellent, Caesari reum dissimulare? Et palam omnibus sese graviter munia exercuisse, sententias libere pronunciasse, respexisse prae Caesare neminem: qua audacia aliquem animo eius servilis fraudis sibi male conscio, exterum, solum, inter quamplurimos infensos observatores, ea in dictis factisque omnibus libertate uti posse? Cetera sat improvidum se omnes arguerent,

qui frugalis in re Caesaris fuerat, ipse sibi pinguia Caesaris stipendia, ad septem et viginti annos in tot tantisque et minoribus et summis militiae ordinibus merita, conservare et augere ignorasset. Deinde se nullos homines detestatum magis quam quos privati odii pertinacia in publicum exitium stimulat. Suas enim sententias non ullo animi pravo adfectu aut mala arte, sed ipsis rerum argumentis docuisse; eadem ratione alienas improbasse: at, ubi ex iis provinciae decretae sunt, eas omni studio ac diligentia promovisse. Aliqua a se provisa non accidisse fateri; et tamen adhuc suorum se consiliorum non poenitere, quia non idcirco non meliora sua, quia feliciora aliena. Se enim providisse quae humano consilio prospici possunt; prosperis autem Caesaris auspiciis sperare, non fidere; eiusque egregiam bellandi felicitatem, in Summi Numinis sinu abstrusam, quanta foret et quandiu duraret, semper putasse nefas coniicere. Laetari vero se ea animi magnitudine non esse praeditum, qua notat Politicus Cornelius Tacitus, Annales, lib. II, cap. 12. ⁷⁶, centuriones et tribunos laeta saepius quam comperta nunciare. Sibi improbanti Heislerium per Transylvaniae fines germanicas copias dissipare, a quodam aemulo id ipsum obiectum esse, saepius per ludibrium rogitante: — Ubi est Turca? ubi Techelius? — Sed, cum gravi Caesaris damno, non diu abiisse quod et Turca adfuit, et Techelius exortus tot fortissimos viros suo furori mactarunt; atque Heislerius et Auria, catenis onerati, istam magnanimitatem sat ipsis gravem experti sunt. Alia enim sane esse timidum et cautum facere principem, in belli rebus maxime, quae emendationem non patiuntur. Quae de fastu et insolentia obiiciunt, proprio vocabulo ea adpellare oportere gravem caesareae dignitatis curam. Postremo eos se suo gradu deiectum cupere ut longe arceant qui Caesari vera exponat, utilia suadeat.

Hinc iudicium ultro postulat super ratione ab se administratae quaesturae: in quo paruit centies quadragies et plus eo aureorum nummûm Quattordici milioni trentaseimila novecentosessantasei fiorini. ⁷⁷, et sub Rabatta et summum belli quaestorem, in belli necessitates optima fide insumpsisse: unde avaritiae suspiciones purgatae.

Praeses tamen bellici Consilii ex praeclara belli virtute et scientia Starembergius creatus. Nam Caesar Caraphaeum id temporis in Italia necessarium arbitrabatur, ubi Etraeus et Iansonius, cardinales amplissimi, ac, praeter Galliae regis legatum, qui, ex ordine missus, Romae agebat, Rebenacius Italiae aulas percurreret: omnes prudentissimi rerum civilium viri id occupati, ut Italia Germanos eiicerent. Igitur eum ad Innocentium XII pontificem maximum legatum creat. Is comites delegit, et quae caesarei legati magnificam aulam decent comparat, iam profecturus. Sed, cum Galli contra haec Caesaris deliberata multos metus iniicerent, quos itali principes hispanique proceres veros esse putarent, et Germani Hungarique, Caraphaei aemuli, eius rei expediendae difficultates augerent, Caesar, ut has vanas suspiciones tempore et cura discuteret, legatum mittere differebat. Sed hic, veritus aemulorum artibus moras necti, ac metuens ne ii summam suam exercitus quaesturam praetenderent, ex qua ipsum necessario Caesari adesse adfirmarent, dissuadente tamen Kinskio, abruptus consilii, eo se munere abdicavit. Sed, cum nihil magis legatio expediretur, morae impatiens, aegritudine animi in febrim incidit, qua brevi supremum obiit (anno MDCXCIII). Caesar indoluit hoc honestissimo testimonio: «Nobis morte praereptus qui summo studio et fortitudine animi nostram rempublicam gerebat» Ex consolatione Kinskii ad Hadrianum Caraphaeum, Antonii germanum fratrem, scripta. ⁷⁸.

Caput XIII
Viri eicon et alia privata quaedam.

Vitae summa — Corporis statura, habitus, color, facies, vultus, cibus, potus somnusque, ingenium, industria — Cura posteritatis ingenua et generosa — Epistolae utilissimum historiae conscribendae instrumentum — Genticae dignitatis sedulitas — Uxoris diligentia — Familiae pietas.

Ita Antonius Caraphaeus annos vitae exegit L. In Egnatii autem Leopoldi Austrii romani imperatoris militia XXVII emeruit, e quibus X perpetuos amplissima armorum imperia obiit, V vero ultimos potentiam tenuit.

Corpore ad breves magis quam proceros accessit, eiusdem habitu firmo, colore subfusco, nigro capillo oculisque, facie decora, vultu alacri, utroque in maiestatem composito, quam ipsam, vigore oculorum eximio, intendebat ad vim, remittebat ad lenitatem. Cibi, potus somnique parcissimus, ut tres fere semper noctis horas aut summum quatuor quieti daret. Ingenio non tam ad subita exprompto, sed acri et longa meditatione omnia quae in rebus deliberandis inessent, videbat, e quibus propria decerneret.

Eius ingenii consecutio fuit ut non tam audentia quam cauta consilia sequeretur. In eius autem scriptis reperio iisdem de rebus vel septenas octonasve epistolas, in quarum posterioribus expendit alias rationes quae ante in mentem non venerant. Eadem de caussa, eorum quae scribebat sedulus emendator, ut, in eorum qui ipsi a secretis essent epistolis, multa inducta, multa inscripta, multa deleta ipsius manu, earum lector notaverit.

Magnam habuit posteritatis curam. Etenim, quae ad ea quae gessisset explicanda pertinere arbitrabatur, omnia composuit:

epistolas maxime, omnium optimum scribendarum historiarum instrumentum Verulamius, De augumentis scientiarum, lib. II, cap. 12: «Atque orationes sane virorum prudentium de negotiis et causis gravibus et arduis habitae, tum ad rerum ipsarum notitiam, tum ad eloquentiam multum valent. Sed maiora adhuc praestantur auxilia ad instruendam civilem prudentiam ab epistolis, quae a viris magnis de negotiis seriis missae sunt. Etenim ex verbis hominum nil sanius aut praestantius quam huiusmodi epistolae. Habent enim plus nativi sensus quam orationes, plus etiam maturitatis quam colloquia subita». ⁷⁹; vel de suis viciis libens futurae aetatis iudicium subiturus, qui inter sua rerum monumenta aemulorum infarcivit accusationes et invectivas. Neapolitani nominis dignitatem apud Germanos sedulo procuravit: quamobrem quos virtute et industria decori suae genti fore providebat, eos officiis, gratia, auctoritate promovebat; leves, futiles, vanos ne temporis quidem momentum in Germania morari patiebatur. Uxoris diligentissimus fuit, in quam supremo elogio liberalitatem singularem testatus est. Cum autem ex ea liberos nullos suscepisset, ad perennandam familiam Hadrianum, fratrem germanum, uxorem ducere curavit. Sed vitae praereptus antequam ex eo et Izabella Tomacella Hadrianum nepotem natum videret, qui, filius unicus, parenti morti proximo natus, familiae nomen et opes servat.