Liber Secundus

De rebus gestis
ANTONII CARAPHAEI
liber secundus

Caput I
Pacis occasione quam Turcae petitum veniunt,
Techelium infestat.

Caraphaeus in maxima suae tempestatis re civili versatur — Turcicum imperium bello sociali graviter labefactum — A legis custode Mehmedes iv liberrima oratione incusatur — Cur deliciae fortibus regibus comparatae? — Crudelis amor Selimi ii Turcarum imperatoris — Fortes principes fortium subditorum amantes — Immutatis institutis respublica augetur conservaturque — Ambitiosae privatorum opes publica inopia — Saepe nationes degeneres habitae ducum vitio — Turcae nondum exuere ferociam — Adversa saepe virtutem excitant — Expeditiones Venetis dispendiosae, Polonis difficiles — Victoriae hungaricae utiles tempore et mora — Cur foederata bella non diu constent? — Imbelles reges magna impedimenta exercituum — Mehmedes iv insigniter auxit imperium — Imperium turcicum incendii simile — Mehmedes ad bellum expeditur, sed paci pronior — Cur Soleymanes pacem cupit — Primi vezirii facilius domi opprimuntur quam foris — Unde prudentes coniiciebant Mehmedem paci proclivem? — Soleymanes angitur de pacis insinuandae ratione — Turcicus fastus nusquam gentium pacem rogavit — Turcicus senatus pacem petere urget — Mehmudus aga de pace legatus — Caraphaeum adit — Caraphaeo anceps obiecta res — Turcae saepe, pacis obtentu, Christianos circumvenere — Prudens Caraphaei consilium — Pacis mentio in animis militum contentionem relaxat — Mehmudi astus ne Turcae pacem rogare videantur et foederatos dissocient — Eluditur sapienter a Caraphaeo — Cum Turcis non verbis, sed rebus fidendum est — Caraphaeus Techelii caput sibi dono petit — Legati a Caesare ad Turcas de pace eius aulae proceres magnificis donis ornarunt — Caraphaeus, Techelii caput deposcens, imperii turcici arcanum tentat — «Athname» apud Turcas quid valeat? — Turcae primum rem, deinde fidem sequuntur — Turcae iuris foecialis contemptores — Iuramentorum religionem cavillis eludunt — Iurisprudentia turcica in subtilitate verborum spectatur — Caesaris praecipua laus foederum servantissimum esse — Foedifragii auctores ultro hostibus dedendi —

Magna necessitas statas regni rationes perrumpit — Turcicae aulae proceres saepe vani in iis quae de pace Christianis promittunt — Caraphaeus imperii dignitatem sedulo curat — Caraphaeus literas primi vezirii ad marchionem Badensem de pace scriptas accipit et Viennam tramittit, aucta germani ac deminuta turcici imperii dignitate — Caraphaei acta a Senatu probantur — Primi vezirii literae recitantur — Praeclara foederatorum consensio — Hermanni Badensis primo vezirio rescriptum — Antequam de pace agitetur, damna belli emendanda — Iure Polonus Venetusque cum Caesare contra Turcam foederati — De foederatis iusta habenda in pacis tractatu ratio — Turcicae paces bellis infestiores — Primus vezirius Mehmudum in carcerem trudit ne Techelium dono det Caraphaeo.

Ad haec usque tempora Caraphaeus, amplissimis armorum imperiis obitis, inter summos belli techeliano‐turcici duces recensitus: nunc vero, cum per eum Turcae a Caesare pacem oratum eant, amplissima quoque occasione oblata utitur, qua porro, gentium iuris prudentia et rerum publicarum peritia, inter primarios suae tempestatis politicos viros numeretur.

Turcica enim respublica ingentes iacturas factas indolebat. Hungariae Dalmatiaeque regna ferme tota a caesareis reciperata; Corbaviam Bozniamque aut direptas aut desolatas; Venetos ingenti Peloponnesi parte potitos; florentissimos exercitus fusos caesosque; militum ferocissimos, ducum fortissimos experientissimosque sublatos; funditus exhaustum aerarium; veziriorum ac summorum belli legatorum vilem auctoritatem; formidandi nuper universo orbi terrarum imperii dignitatem graviter imminutam; animos, de more navali militia aversos, nunc, ob superstitionem, terrestri nedum hungarico, ut solent, sed polonico et peloponnesiaco quoque bello abhorrentes; provinciis tantum vigoris subesse, quantum vim violenti imperii vix sufferant, nihil praeterea ut externam perferre possint; Germanorum Venetorumque virtuti fortunam feliciter adspirare; Polonum quidem inritis in Budziacum expeditionibus deteri, sed, cum nuper, amplis abdicatis provinciis duabus, belli foedus a Moscho contra musulmanici imperii labefactatas vires redemerit, tanto socio fretum, longe maiori quam Caesarei Venetique armorum felicitate indubitanter usurum.

Quae reipublicae ingentia mala cum Turcarum dominator vix quicquam sentiret, a forti mehmedanae legis custode per summam libertatem in hanc sententiam increpitus: — Eius nequitiam socordiamque imperium ex florentissima re in eas miserias coniecisse. Maioribus Musulmanorum fortibus dominis triclinia, gynaecea, hortos comparatos, ut virtutem, per bella et acies lassatam, repararent, non ut extinguerent. Quin, si cuius antiqua virtus, libidinibus marcescens, a militibus desiderata, is delicias suas, quas efflictim deperibat, in suggestum productas, ut omnem ignaviae desidiaeque caussam praecideret, pro concione, cum incredibili animi dolore et constantia, manu sua decollasse. Imperatores magnanimos ianicsarorum fortiumque virtutem ducum non formidasse, sed tamquam imperii robur dilexisse; non mutasse imperii administros, sed antiquos mores et instituta servasse immutata. Nunc, avaritia et, avaritiae parente, ambitu, in principem imperii urbem omne devicti orbis aurum confluxisse, et in privatorum copia summa aerarium inopia laborare. Sed olim non largitionibus, sed merito ab ipsis regibus spectato honores ambiri. Ita hodie ducum seu imperitiam seu ignaviam musulmanicae virtuti officere; quam non extinctam, sed vivam et vivacem, adhuc satis commonstrasse Coronis in Peloponneso, Neosolii in Hungaria propugnatores; qui, in iis urbibus defensandis ultima virium ausi, nihil deterriti sunt ultima quoque in se victoriae iura experiri. Et priorem Budae inritam obsidionem Christianis magnam per proelia exercitus cladem aequare; et eam ipsam, vel nuper captam, tot tantaque musulmanicae virtutis exponere monumenta, ut de victoria iam parta pene dubitent adhuc victores. Magnas quidem acceptas clades, sed in eam partem accipiendas: eas divino accidisse numine ut ad maiorum virtutem princeps excitaretur: ceterum non esse tantas ut imperium sint afflicturae. Venetis enim dispendiosas victorias et alieno milite partas; nec tantum vectigalium reddere ut ad dissita et longinqua obtinenda stipendiis suppetant. Polonicas expeditiones, et comitiorum dissensionibus seras et longo desertarum terrarum tractu deterrimas, ipsi reipublicae hactenus fuisse perniciosas. Moschum

autem, ipso foedere cum Polonis percusso, satis indicare ab ipso turcicam potentiam formidari. Felicia quidem romani Caesaris arma in Hungaria; sed eas victorias multis post annis aliquid afferre utilitatis. Tandem bellum christianum foederibus coalescere, quae, vel per ipsam unius felicitatem, aliorum seu invidia seu metu, dissolvi solent. Quapropter, si mehmedanae legis observantia redeat; si ipse, non ad pompam exercitibus gravem, sed ad vires ipsis intendendas, in bellum eat; omnia fausta feliciaque speranda. — Idque firmat, quod non aliqua aetas abierit, sed, ab eo ipso Creta, Neosolio et Cameneco captis, ingenti gloria musulmanicum nomen auctum. Monet postremo Osmanicum imperium maximi incendii instar esse, cui si nova provinciarum pabula non suppetant, ex sese in favillas abire et extingui.

Ea oratione Mehmedes commotus, aes conquirit tanquam ad bellum iturus: mox, fractus animi, facile a primo vezirio ad pacem a Christianis petendam inducitur. Eam cupiebat Soleymanes, quia, improsperos belli casus, Mustaphae et Hibraimo, decessoribus suis, exitiosos, recolens animo, graviores sibi metuebat, cui respublica obvenerat magis labefactata et infirma. Accedebat quod, cum Constantinopoli in Hungariam profectus est, horum alterum a Mehmede diserte habuit in mandatis: uti aut Budam obtineret aut bellum pace finiret. Quare Bellogradi substitit, per speciem ut fines imperii communiret, incertus quam urbem proximo anno Christiani aggrediendam decerneret: re autem ipsa ob metum ne in aula, armis exutus, facilius opprimeretur. Igitur e longinquo Mehmedi suadet «quod cum tot proeliis obsidiisque decessores vezirii omnem veteranum militem absumpsissent, hactenus tyrones disciplina firmentur, imperium interea pacatum agere oportere, quo, acrioribus postea viribus restitutis, bellum resumat». Nullo negocio eum domino animum induxit: quem de pace cogitare per idem tempus inde prudentes coniiciebant quod principem, superstitioni impositum, in ordinem redegit ac in insulam seposuit qui frangendi cum christiano imperatore foederis Mustaphae auctor fuerat; qua poena superstitiosus populus delinitus, facile

probaret tot tantisque fracti foederis malis novo foedere icto medendum esse.

Sed vezirius de ratione pacis Christianis insinuandae maxime anxius agebat, quod superiore anno, nondum Buda capta, Achmedi Celebi, Neosolium in castra de pace misso, Lotharingius magno animo responderit «se bellum adversus hostes proferre oportere: si Mehmedes pacem velit, ad Caesarem oratum mittat»; iterumque, cum de permutandis captivis venire simulasset, ut denuo christianum ducem de pace tentaret, id retulit: «apud Caesarem et foederatos belli pacisque arbitrium esse». At enim turcicus fastus in maiorum monumentis nullum memorabat exemplum quo ii pacem unquam peterent, sed semper hostibus darent; et, Buda iam capta, ex Mehmedis mandato pax ab eo necessaria praestanda erat; et, post eam victoriam, turcicus senatus eam urgebat, submonitus «quavis conditione inirent ut secundantem Caesaris fortunam perrumperent: non tamen ut induciae tres aut summum quatuor annos durarent, tantisper dum, oblata aliunde opportunitate, felicius arma resumerent».

Igitur Mehmudus aga Peter‐Varadino Zolnochum cum collega uno et iusto comitatu pridie kal. novembris venit, et Caraphaeo, ibi hyberna agitanti, «se a primo vezirio ad petendam a Caesare pacem publice missum» dixit; petiitque «ut Viennam, ubi cum Badensi marchione ea de re agat, se commeare pateretur». Rogavit Caraphaeus «an mandatis de ea ineunda instructus veniret». Negavit: ait vero «literas a primo vezirio de ea scriptas ad Badensem ferre: in quam sententiam conceptae essent, ignorare».

Heic Caraphaeus ancipiti malo urgebatur: nam a Caesare in mandatis habuerat turcas de pace legatos ad se haut sineret commeare, qui certas sib foederatisque non offerent pacis conditiones. Turcas enim saepe, pacis obtentu, seu fallere seu decipere, et nuper maxime, dum Albertum Capraram, Caesaris ablegatum de firmandis induciis, Constantinopoli multa et varia caussati morarentur, viennensem invasionem parasse. Sin, negato commeatu, literas Caraphaeo dare nolint, et omni re

integra domum redeant, cum usquequaque per vias se de pace legatos venire praedicassent, foederatos in immeritam de Caesare suspicionem venire posse quod is pacem per suum belli ducem in imperiorum finibus agitet, nec consulat in commune. Igitur, ut ne legati Viennam contendant et vezirii literas sibi tradant, eo evasit: «Eos in speciem pacem petitum venire; re autem ipsa, ut inter foederatos suspiciones iniiciant, unde dissidia oriantur, et, pacis mentione in christianum exercitum evulgata, omnem militum animis vim resolvant».

Mehmudus se eam sincere petitum venire asseverat, ut qui ex musulmanici senatus auctoritate a primo vezirio legatus esset. «Et senatum et ipsos magnos Turcarum dominos» Antonius excepit, «ubi e re sua esse norunt, nulla honestatis habita ratione, eos qui facile ipsis fidem habuerunt circumvenisse: itaque se iis haut credere nisi certissima eius rei habuerit argumenta». Unum id sedulo dat Mehmudus, «ut Caraphaeus ad musulmanorum patrum consessum scribat, qui eum hac de re faciant certiorem». Caraphaeus ibi callidum hostis consilium risit: «eumque id sibi consulere ut scilicet Christiani, victores inclyti felicesque, in ipso inoffenso ingentium victoriarum cursu, Turcis ultro pacis facerent mentionem, et vezirius suas litera foederatis ostenderet probaretque Caesaris ducem clam iis de pace cum Turcis agere, quo omnem foederati belli turbaret fidem». Haec igitur metuens, dixit: «se neque turcici senatus, neque ipsius Turcarum domini verbis, sed ipsis rerum argumentis confidere». Heic Mehmudus «quaenam graviora essent» rogavit. Cui Caraphaeus: «ut sibi Techelii caput in antecessum dono detur». Turcaeque, petitionem demiranti: — «Quid mirum — subdit — si, uti duûm summûm imperiorum par est, aequo uterque cum altero utamur iure? Quotiens Caesar ad turcicum senatum ablegatos de pace misit, ii magnificis donis eos purpuratos ornarunt, ut sibi eorum animos devincirent: nec minori munificentia usi sunt cum summis belli ducibus, quibuscum ad utriusque imperii limina de pace agitare mandatum est. Se vero dono petere Techelii vile caput, detestatum suis, ceteris nationibus turpe,

Turcis ipsis exitiosum, quod, ut omnium suorum malorum caput, iamdiu diris ultro ipsi devovere debuissent: tunc vero eos bellum odisse, pacem cupere serio graviterque significarent».

Turca legatus a christiano duce imperii sui arcanum tentari sensit, eumque, servata romani imperatoris dignitate, Techelium privato nomine sibi proditum velle, ut, sub eo exemplo, nemo omnium Hungarorum posthac a Caesare sub Turcarum fide descisceret, qua porro eidem tradendus esset. Igitur «athname» opposuit, «quo suus Musulmanorum dominus Techelium, semel in fide receptum, sancte servaturum deieraverat». Sed eum Caraphaeus hac oratione confutavit: — «Demiror sane vestram iurisiurandi religionem, qui per pacem et inducias tumultus excitatis, occupatis urbes, arces et munimenta diruitis, bella direptionibus et vastationibus magis quam solemnibus foecialis iuris formulis soletis indicere. An Soleymanis immemores, qui, cum se vezirio vivo nunquam fauces collisurum iurasset, mox, ab eo graviter laesus, vestrae superstitioni praepositum per ludibrium consuluit quo pacto, salva iurisiurandi religione, laedentem ulcisceretur: per ludibrium quoque responsum retulit dormientem, quia tunc non viveret, iure caedi posse». Et istam esse vobis iurisprudentiam, eiusmodi verborum cavillis iuramentorum custodire sanctitatem! Ego vero id hautquaquam petissem, e christiana gente, quae adprime novit sacramenta custodire, unus Caesaris ducum, qui pactorum observantissimus celebratur, nisi certo scirem eius iuramenti nullam vim esse ac potestatem, quo subditum contra regem suum concitastis, regnum alienum beneficio dedistis et foedifragis armis firmare conati estis. Peto enim foederis perfidiose rupti auctorem tradi, quem fas gentium ultro dedi hostibus iubet. An iniqua iuramenta servatis; nihil autem pensi habetis quae generis humani iure probata sunt?

Legatus, eo sermone commotus, substitit paullum cogitabundus, forte animo volvens, magna saepe necessitate urgente, statas regni rationes perrumpi, et flagitium arte aliqua occultari posse, ita ut Techelius, nulla Turcarum ope, consilio nullo,

circumventus et proditus videretur. Mox Caraphaeum sciscitatur «an, Techelio tradito, pax certo sanciretur. Eam enim rem dubiam sui capitis periculo stare» dicebat: «nam, si ad vezirium postea redeat infecta pace, procul dubio se morte daturum poenas». Cui dux respondit «se ea de re ad Caesarem omni officio scripturum: caeterum Caesaris et foederatorum eius faciendae summum ius esse et arbitrium; atque adeo gravitate multo maiore se id iis promittere quam turcae senatores ducesque, qui saepe, muneribus donisque acceptis, per summam vanitatem, ne tum quidem, quum adpromittebant, animati erant quae de pace spondebant praestare».

His igitur rationibus Mehmudus persuasus, petiit a Caraphaeo «ut in rei secum actae testimonium ad primum vezirium scriberet». Caraphaeus, ut dignitatem obtineret, id denegavit, «cum ab eo literas ad se nullas scriptas accepisset, et aequalitatem heic quoque servandam ratus, quando Soleymanes Mehmudum dignum putavit qui ipsius ad se verba ferret, dignum quoque qui sua ad eum referat putare oportere. Sed, ut ei gratum faciat, tamen ad eum scribere Mehmudum ad se de captivis permutandis venisse (uti, re ipsa, aliquot permutatum venerat), ut inde is sua mandata executum esse intelligeret». Heic a Mehmudo Soleymanis literas ad Hermannum Badensem scriptas accepit, easque cito tutoque ad eundem missurum pollicetur. Mox, literis a Caraphaeo acceptis gratiisque diligenter actis, a colloquio Mehmudus discessit, spe data «intra viginti dies se optatum donum Caraphaeo adlaturum»: cui Caraphaeus subdit ut, «alioqui, itineri parceret». Ita Summum Numen superbos adfligit! Hactenus Turcae iactabant nunquam imperium suum ad petendum ullo regi liberove populo pacem demissum esse: nunc eorum perfidia factum ut vezirii literae, quibus Caesari pacem insinuabat, ne per legatum quidem, qui eas cum dignitate ferret daretque, sed vulgo per tabellarium perferrentur.

His peractis, Caraphaeus ad bellicum senatum scribit quod «aga Mehmudus nomine, a magno vezirio missus, ipsum rogaverit mandatane faciendae pacis haberet, an saltem

potestatem qua ipsum ad Badensem marchionem sineret commeare, se respondisse neutrum». Ex iis literis ad senatum refertur, cui amplissimus Bonvisius cardinalis, pontificis romani legatus, et Fridericus Cornelius, legatus Venetorum, adfuere, et Caraphaeum recte utrumque egisse probatum est. Alio senatus die, quo venetus polonusque legatus convenerant, vezirii literae, quas Caraphaeus ad Caesarem recta miserat, recitatae, quibus significabat:

Se fracti foederis animitus angi: aliquo tamen pacto solari, quod iam auctores commeritas sceleris sui poenas dederint. At pios utriusque imperii subditos, aliena culpa immerentes, vexari aeque animo omnino ferre non posse. Si Christianorum imperator, humani sanguinis parcus, ad pacem inclinet, congressui locum edicat; et, tantisper dum cum libera rei agendae potestate legatum mittat, se suo Musulmanorum domino auctorem futurum ut quieti ac tranquillitati publicae velit iubeatque commodari. Speratque fore ut Summum Numen piorum adnuat votis.

Polonus Venetusque super iis sententiam rogati sunt; et primus dixit «regem suum communem foederati belli fortunam constanter prosequi decrevisse». Sed Cornelius nova Venetorum fidei edidit argumenta: quod, cum vezirius Iohannem Baptistam Donatum, domum mox reversurum, quaedam de pace submonuisset, quae is ad Senatum attulit, patres illico omnem eius rei institutionem praecidendam iusserunt. Igitur Badensis de Consilii sententia Soleymani respondit:

Nihil minus expectatum sibi evenisse quam eum ad se de pace scribere, neque satis offerre quae damna iniusto bello dederint Turcas in antecessum esse emendaturos, quemadmodum Caesarei, quotiens ab iis petiere pacem, fecere, et nuperis vicennalibus induciis, quanquam Turcae bis proelio fusi essent, tamen Vivarini Varadinique aliorumque oppidorum, quae iam, usque a Soleymanis temporibus, hungarorum regum possessione per turcicam vim exciderant, Caesarem iure cessisse. Foedus ab iis contra gentium fas ruptum: unde merito iure Polonum Venetumque Caesari, christianae gentis principi, contra iniustum Christianorum sacrorum

et foedifragum hostem sociatos: quare de iis quoque in concipiendis foederis legibus rite et ordine habendam esse rationem. Neque Turcas scelus paucorum auctorum mortibus expiasse, cum maxime Techelium, omnium malorum caput, in sinu turpiter foveant. Oportere igitur eos non perfunctorie repromittere, sed satis idonee cavere damna sumptusque belli Caesari foederatisque ante omnia reposituros. Quare, crudis adhuc rebus, eos conloquio locum indictum petere importunum videri et intutum: qui saepe per inducias urbes occupant, agros populantur, perduelles recipiunt, tributa graviora indicunt, atque adeo per pacis simulationem dant mala, quam si bellum inferrent, graviora. Si igitur ex animo fractum improbent foedus et serio ad pacem inclinent, aeque proponant, tuta promittant: quod si fecerint, Caesarem, humani sanguinis frugalissimum, haut sane congressum esse detrectaturum. Cetera se eis bonam mentem optare, ut Summi Numinis iram tempori placare possint.

Sed Mehmudus, qui has acciperet literas, ad dictam diem non rediit, nam Soleymanes eum in ordinem redegerat et in carcerem trudi iusserat; quia, ut dictitabat, cum literas ad se nullas a Caraphaeo scriptas de re cum eo acta dedisset, eum vana renunciare arbitrabatur: vero tamen propius quod, nullis certis ea de re mandatis acceptis, vezirium Techelii caput Caraphaeo proditurum spoponderat.

Caput II
A Mehmede aga, turca legato, aditur; Soleymani, primo vezirio, et Alexandro Maurocordato de pace respondet; et Techelii apud Turcas auctoritatem imminuit.

Alexandri Maurocordati elogium — Mehmedes aga rei civilis doctrina domi clarus — Rara Leopoldi gloria hoc bello parta — Primi vezirii literae de pace ad Caraphaeum scriptae — Legatis liberum per arma, per hostes iter — Summum Numen humani iuris violati vindex — Caraphaeus a primo vezirio superbiae inhumanitatisque insimulatur — Turcica ferocia animique — Alexandri Maurocordati literae ad Caraphaeum — Caraphaei laus — Praeclare dictum — Caraphaeus de ea re scribit ad Caesarem — Literae a Caraphaeo ad primum vezirium scriptae — Purgat inhumanitatis superbiaeque insimulationem — Rumores de pace bellis maxime socialibus noxii — Turcae fracti foederis rei — Pia arma quae? — Belli ultro inlati poenae — Turcarum iniusta bella et simulatae paces — Primus vezirius Caraphaei gratia Mehmedem «capizibassium» creat — Mehmudum vinculis exolvit et pristino honori restituit — Techelium asservat — De Techelii fortuna rumores varii.

Sed, cum Soleymanes quoquo modo pacem effectam cuperet, ad Caraphaeum scribit, et cum suis Alexandri Maurocordati quoque literas involvit. Is enim erat apud Turcas primarius linguarum interpres: vir religione Christianus, natione Venetus, qui quamplurimas per nationum ora viventes linguas callebat, nec latinae graecaeque prorsus inelegans; sed, nativa prudentia et magnarum usu rerum, quibus adfuit interpres, in agendis rebus dexter, expediendis consiliis satis acutus, et, ob id ipsum, apud Turcas non spernendae auctoritatis, quod, varia apud eos fortuna iactatus, semper fidi interpretis famam locumque apud eosdem obtinuit.

Cum iis literis Mehmedes aga, in historia versatus satis

patriique moris prudentissimus et ob id apud primum vezirium multo in honore habitus, Varadino ad Caraphaeum venit. Is autem nullam pacis faciendae potestatem praeseferebat, nec quid vezirius scriberet se certo scire profitebatur. Id vero aiebat: «Caraphaeum in dubium revocare non oportere quod Turcae pacem cuperent, cum nullum in maiorum monumentis extaret exemplum quo osmanica potentia ad pacem a quoquam quanvis maximo orbis terrarum rege petendam usquam gentium demissa sit, neque vero ad eum nunc denuo de pace legaret nisi sedulo serioque eam vellet». Ad exitum orationem confert «ut scripto et cito respondeat, quod intra quindecim omnino dies domum sibi sit redeundum». Ibi tum Caraphaeus vezirii primum literas legit, quae in hanc sententiam scriptae erant:

Foederis fracti auctores meritas iam dedisse poenas, et piorum curam sibi divina providentia permissam, qui, ad pacem suopte ingenio pronus, ad Badensem, Consilii bellici praesidem, de ea ineunda scripserat. Sed commeatum — legatis, sive florente pace, sive adeo grassante bello, apud omnes nationes permissum — legatis suis denegatum, neque literis suis quidquam responsum. Haut verisimile sibi videri quod is negocium ad piorum pacem tranquillitatemque propositum praepedire, et Summi Numinis iram, ad quam gentes humani iuris in se violati vindicem provocant, suo suorumque capiti adcersere non dubitarit. Quamobrem, cum id animum inducere nullo modo posset selectissimo christianae gentis duci tantam superbiam inhumanitatemque esse insitam ut ius cum humana ratione natum hautquaquam agnoscat, reversum Mehmudum, ut vana referentem, in carcerem coniecisse. Ut is igitur adprobet quae de instituenda pace Mehmudo verbis mandaverat, per literas praecise, diserte et quamprimum se faciat certiorem. Neve putent Germani Musulmanorum imperium ex uno et item altero adverso belli casu, quasi proeliorum discriminibus cladibusque confectum, de divina ope animum despondisse. Esse adhuc divina Mehmedis virtute pro ingentibus cogendis reparandisque exercitibus facultates promptas, paratas opes. Postremo Summum Numen, iustis ac piis aequum, ambitiosis turbidisque grave, eum vereri ac metuere commonet exhortaturque.

Maurocordatus, verbis ad benevolentiam lenioribus et magis ad obsequium, ut par erat, compositis, in eandem Soleymanis sententiam scribebat.

Primum vezirium neque Mehmudo commeatum permissum, neque literis suis rescriptum graviter tulisse, quando Caesaris de pace legatis semper a Musulmanis per summam mansuetudinem iter liberum patuit. Itaque eos summe demirari non perinde cum Mehmudo actum, qui publice legatus cum literis ad Christianos veniret. Quapropter eum orat ut quid eius sit, sibi caussas aperiat: persuaderi enim omnino non posse id temere actum ab amplissimo belli duce, terrarum orbi conspicuo, et satis merito qui imperatoriam romani Caesaris referat dignitatem. Idcirco vezirium, generis humani quieti suapte natura proclivem, ne ex levi fortasse caussa institutus tantae rei ordo abrumpatur, ad eum scripsisse literas, quod aeternae utriusque imperii saluti et Caraphaei gloriae, nunquam annorum longinquitate periturae, futurum sit. Occupandam occasionem, antequam Osmanicum imperium, cuius vires, uti sub favillis ignis, occlusae, non extinctae sunt, excitentur. Ei satis notas imperiorum vires, regum consilia, temporum utilitates; et semper decori, saepe emolumento, nunquam poenitendum, prospera fortuna modeste uti.

Perlectis literis, Caraphaeus Mehmedi respondet se, quanquam summum in ea provincia armorum imperium habeat, tamen, eius iure imperii, de summa re solum decernere non posse, sed omnes in ea provincia belli legatos convocare oportere. Mox autem, cogitans Mehmedem cum nulla pacis faciendae potestate venisse ac proinde eum conventum inutilem fore, ad Caesarem scribit quo certis ad rescribendum mandatis instruatur. Interea edicit Mehmedem de captivis redimendis venisse, ne belli res, pacis mentione, turbarentur. Acta re in Senatu, Caraphaeo iniunctum ut primo vezirio ex auctoritate respondeat:

A se legatum Vienna prohibitum, quia nullis de pace certis mandatis instructus venerat: ad bellicum tamen Consilium literas tramisisse, ut ex literis, quae ab eo ad ipsum rescribuntur,

cognoscet. Itaque se, eo ipso tempore quo legato commeatum negavit, pacis instituendae viam, quantum in se fuit, munivisse. Iure quidem gentium liberum patere legatis per arma, per hostes iter; sed diserte edixisse Caesarem se, nisi prius certae pacis conditiones sibi foederatisque per Turcas dentur, nec posse neque adeo velle quicquam cum iis de pace agere. Cum igitur per conloquia cum legato habita eum mandata nulla habere intelligeret, rectius putasse id belli Consilio mature significare quam eiusmodi legatum, quicum nihil agi de pace posset, Viennam sineret commeare, aut in provincia belli legatorum convocare Consilium, eoque pacto terere frustra tempus, rumores de pace excitare vanos, suspiciones foederatis iniicere et, proximae pacis spe, intentam legionum virtutem arctamque disciplinam resolvere. Igitur, si is ex vero pacem cupiat, legatum iis mandatis instructum Viennam mittat, ut foederati unanimi consensu agere cum eo possint: in hanc legem suam ei operam adpromittere; an autem uti velit, id in eius esse potestate. Ablegatum autem ab eo custodia habitum demirari; neque enim aequum fecisse, qui eius orationi fidem habere ipse noluerit, cuius verbis credere voluerat alios. At enim veri haut simile videri Turcas Techelium, scelestissimum hominum, in fide habere, et foederis rupti animitus poenituisse, in cuius legibus una est «a neutro imperiorum scelestos homines protegi foverive». Si plane intelligant capiti suo Summi Nummis iram foedifragio adcersivisse, cur scelerato Techelii capite se non expiant? cur non pacis conditiones omnibus foederatis aequas atque adeo iustas adportent? cum in praesentia res temporaque ita sint comparata ut aliter pax coalescere omnino non possit. Et tamen pie bellum a Christianis geri, cum naturalis ratio dictet armis iniuria lacessitos armis tueri, et qui ultro inferunt bellum, ut ii et belli damna sibi inlata aequo animo patiantur, et quae per iniuriam ipsi aliis dedere reponant. Fortunae quidem prosperae moderare pulchrum; sed enim Caesarem et foederatos vanam et subdolam, non solidam et sinceram pacem, abnuere. Igitur in eos protracti belli et sanguinis porro effundendi divinas poenas recasuras, qui et bella iniusta inferunt et simulatas paces proponunt.

Eadem ferme verborum vi Maurocordato respondit, hoc diserte addito: «nisi Turcae certa et aequa in antecessum

Caesari foederatisque proponant, nunquam Christianos cum iis de pace congressuros: idque adeo quod foederati sperent fidantque plus quam pace bello proficere. Quare aut Soleymanes in id conveniat, aut eo inutili literarum commercio parcat».

His acceptis literis, Mehmedes ad Soleymanem redit, qui, ut Caraphaeo gratum faciat, quo eum sibi devinciat, Mehmedem «capizibassium» creat, honoris genus apud Turcas minime contemnendum: eorum enim est formidolosiora Osmanicae domus arcana scire et eiusdem saeva mandata exequi. Mehmudum vinculis exsolvit, tanquam tunc demum certo nosset eum sibi vera retulisse, et, Caraphaei quoque honore et gratia, pristino honori suaeque gratiae restituit. Techelium, colore belli eo anno administrandi, ut suo loco narrabimus, evocat, mox custoditum servat, neque rem ullam suo ductu gerere sinit. Unde postea varii rumores nati. Caesaris studiosi putabant, alii eum, turcicis rebus convulsis, nullam apud eos dignitatem habere; alii, ut proditorem ipsis gravem, e medio ab iisdem sublatum. Qui non tam abiecte de eo coniiciebant, eum, vulnere invalidum per acies superiore aestate accepto, aut impeditum aut mortuum arbitrabantur. Perduelles vero meliora: eos enim cum «athname» solabatur, quo in Musulmanici imperii fide receptus erat; tum viri fatum, quo ita natus erat ut perculsus altius erigeretur.

Caput III
Cum Mehmede aga sermonem habet, quo iusta Poloni ac Veneti arma docet; Turcam de spe deiicit Caesarem, nisi foederatis satisfiat, pacari unquam posse; et de ulteriori belli prosperitate disputat coniecturas.

Turcica legum superstitio — Magni vezirii infinitum in Turcas imperium — Turcici iuramentorum cavilli — Techelius ex foederis lege vivus dedendus — Senatus auctoritas apud Turcas quid valeat — Austriaci imperii arcanum foedera custodire — Caraphaeus Mehmedi adprobat Polonum Venetumque iustum gerere bellum — Sacra communia unam Christianis civitatem contra Turcas constituunt — Imperator Romanorum christiani nominis princeps — Turcica confidentia — Summum Numen armorum fortuna bellorum iustitiam asserit — Quae et quanta fracto foedere mala a Turcis data? — Quantas de eo poenas dederint? — Quae bona ex foederum fide Caesar assequutus? — Quae porro maiora speret — Foederatorum opes et fides — Moschus Polono contra Turcas belli societate iunctus — Coniectura ut Persa contra Turcam bellum moveat — Hungaricae victoriae hoc bello partae — Aliarum reportandarum commoditates — Copiae expromptae — Formidandae hostibus vires — Aeraria non perinde, ut Turcis, exhausta — Christianorum animi pietate feroces, Turcarum superstitione perculsi — Caraphaei a Mehmede laus — Turcarum animi — Turcae Christianorum foederata bella contemnunt — A Persis securi — Commodum unius praepotentis regis contra foederatos belligerantis — Turcica animi praestantia et gravitas — Christianos Turca temperantiae admonet — Caraphaeus Christianos intemperantiae purgat — Sapiens Caraphaei dictum — Mehmedes verborum cautus — Caraphaeus dignitatis sedulior.

Non multo post Soleymanes eundem Mehmedem, commutandorum captivorum obtentu, Eperiem ad Caraphaeum mittit, qui eum doceat «quae ipse grata Mehmudo sibique fecerit, ut probaret quam honorificum putet cum tali duce amicitiam inire. Quin Techelium, quem, ab Hibraimo eversum, restituerat et impense fovebat, iam eius dono servare: rogare nunc vivumne an mortuum optet. Mortuum enim dare

et lege sibi permissum; et, cum magnus vezirius in eos omnes, qui in suum imperium peccant, summum gladii ius habeat, eum, colore quod aut suum imperium spreverit aut non recte executus sit, optimo iure necare posse. Vivum autem tradi athname vetare, quod contra quemvis hostem eum protecturum sancte promittit». Ibi Caraphaeus gaudere se ait «quod Soleymanes honores ab eo et Mehmudo promeritos sibi imputet; et parem, sicubi usus venerit, gratiam ei se relaturum promittit». De Techelio autem monuit induciarum legibus cautum ‘Caesaris perduelles a Turcis ne protegantor’: quapropter eos, vivum dedendo, servare potius quam frangere fidem conficiebat. Ad haec «Techelium fraudem athnami fecisse, Hibraimi iudicio declaratum, qui eum vinculis oneravit». Cui Mehmedes ultro addidit «athname ei a Kara Mustapha datum sine omni senatus auctoritate: unde successorem non obligare». Ex qua voce Caraphaeus perspexit Turcam bona fide agere.

At Mehmedi, sciscitanti «an, Techelio tradito, pax certo futura», respondit «pacem quid aliud esse. Nunc agi de levidensi munere, quo is primo privatim donandus sit, quo certius postea belli Consilio probare possit eos serio pacem petere, ne temere eorum postulata ad suos Patres adtulisse arguatur. Modo tamen ita concipiant ut et Caesari et foederatis omnino, quae ius belli dictat fecerint satis. Caesarem enim, qui in aeternis regni arcanis id habet, foedera religiose servare, nisi cum omnibus quanto aequius melius actum sit, in nullum pacis placitum unquam esse consensurum».

Heic Mehmedes opposuit «belli iure foederatos sibi, non se foederatis teneri, quod ipsi foedus fregerint, qui, cum Musulmanis agitantes pacem, bellum contra ipsos ultro sumpserunt». Id Turcae dictum Caraphaeus eo argumento confutavit: «quod, cum communia sacra unam veluti civitatem rempublicamque Christianis constituant, cuique regi summo liberoque populo christiano ius sit alium, a communi christianorum hoste sacrorum armis lacessitum, auxilio iuvare; idque adeo fas esse, cum christiani nominis principem, Caesarem, iniusto

bello petierint. Tunc vero eos foedifragos vere accusarent, si arma Caesari foedifrago sociassent».

Ibi Turca, ut solent qui ratione impares animi perturbationibus pugnant, commotior paullo, Summum Numen inquietis adversum imprecatur, placidis propitium implorat; pro mehmedanis sacris suos omnes desudaturos minatur; «in divina manu esse victorias, et quidquid in aeternae providentiae sinu latet, brevi in lucem proditurum confidit». At Caraphaeus, sedati speciem obtinens, eum videre iubebat «ne quae Christianis imprecatur, in suorum caput sint recasura: iam enim Deum optimum maximum belli iustitiam ab eo stare, a quo stet fortuna, iudicasse». Atque heic miserantis induens vultum, «indolebat Turcarum vices, qui Summum Numen satis iratum haberent, quod, foedere contra gentium fas temere violato, in caussa fuissent ut innumera virorum funera, tantae vastitates, direptiones, incendia, et omnia quae bellum ferat, foeda tetraque sint admissa facinora. Qua nunc de caussa, innumeris ac luctuosis cladibus acceptis, totiens fusi, fugati, caesi profligatique; tot castris, urbibus, munimentis exuti; meritas foedifragii poenas luant. Contra, Caesarem, foederum servantissimum, omnibus bonis, faustis felicibusque auspiciis bellum prosequi, et augustam domum tota ferme Hungaria reciperata cluere. Christianos autem reges foederatos memorandis terra marique victoriis quatuor perpetuos annos de turcico fastu triumphare. Sed neque spem tot his tantisque bonis partis exhaustam: restare fiduciam fore ut non solum reliquae amplissimae provinciae, a florentissimo olim Hungariae regno discerptae abstractaeque, reciperentur, sed ut Osmanica gens omni prorsus Europa et ipsa tanti imperii digna sede, Constantinopoli, eiiciatur, ut, vix remeato mari, in Asiam, unde alienis classibus traiecit, sese recipiat». Explicabat «Caesaris et foederatorum exercitus, classes, eorundem foederis constantiam et fidem». His addebat «Moschum, ipsis formidandum hostem, cum Polono nuper contra eos arma sociasse, ut, potenti diversione, eorum exitio connitatur; iamque legatos ad Caesarem splendido comitatu misisse, inde Venetias transituros.

Cumque Persa cum Moscho contra ipsos ac Tartaros aeternam agat armorum societatem, facile futurum ut, tanta a Christianis opportunitate oblata, bellum in eos altrinsecus moveat, ut undequaque rerum difficultatibus opprimantur». Commonstrabat praeterea «eum omnem Hungariae tractum, qui Budam usque protenditur, reciperatum; Caesarem, maiore Danubii parte, Dravo ac toto Tibisco potitum, quoquo eorum fluvio secundo ductare exercitus, penetrare in hosticum, ibique contra eos sui imperii destinare fines facile posse; omnesque urbes et oppida intra eos limites sita, cum iis nulla spes adfulgeat auxilii, nullo commisso proelio, nulla oppugnatione instituta, earum sponte in suam redacturum esse potestatem. Iamque, ut has incipiat perficiatque provincias, prompta parata omnia; Christianos, qua sint virtute, ab iis satis, cum ipsorum pernicie, spectatos; aeraria non ita exhausta ut templa exuere sit opus, quemadmodum Soleymanes superiore anno fecit; animos ipsa Numinis pietate feroces, non, uti Turcarum, superstitione perculsos. Quare se iis privatim consulere ut mature suo excidio provideant».

Mehmedes ad haec «misericordem hostem laudare, sed intelligere quoque eum, rerumpublicarum scientissimum ducem, turcici imperi vires non tam infirmas nosse, ut, si alteris tantis adversis proeliis pugnasset, iam concussum conrueret. Quis scit — inquit — an per eas acceptas clades fractum foedus expiatum et Summi Numinis irae litatum sit? Istas autem Christianorum magnificas bellorum societates a se, ut semper alias, nunc quoque contemni. Neque metuendum ut Persa in communis mehmedanae legis exitium ruat; neque ita, ut sibi fingunt, facile fore Caesari arma ulterius promovere, cum iam suus Musulmanorum dominus, voluptate posthabita, generosam in animo maiorum virtutem excitarit ut musulmano militi pristinam belli ferociam inspiret. Ei vero esse, contra foederatos, alias atque alias utilitates captantes, cuncta suo unius nutu parata; et tamen pacem velle, dum ipse bello expeditur: neque id facere hostium metu, sed ut, foedifragio laesis sua imperii maiestate submissa, Summum Numen, periuriorum ultorem,

placet. Quare Christianos potius monendos ne secundante fortuna superbiant, modumque prosperis rebus adhibeant, et tanto ac tam diuturno dexterae fortunae usu contenti sint». Tum Caraphaeus: «Verbis, uti foeminas, bella gerere haut decorum putare viris. Sed, ut Christianos victoriarum intemperantiae purget, id restare tantum ut dicat: in regum manu esse pacatos agere; sed, ubi ex proferendi imperii libidine iniusta bella moverunt, unius Summi Numinis esse armorum impotentem fraenare cursum: homines autem nihil ultra posse nisi divos eam humani generis pestem deprecari et adposita pacis argumenta perquirere et adhibere».

Tum demum aga veniam rogavit «si quid sibi in eo satis longo sermone imprudenti forte aliqua exciderit». Cui dux christianus subdit «ipsum quoque, quae dixerit, ex privata benevolentia et familiariter dixisse: nam, si legatus de pace iterum venisset, cum iustas pacis conditiones foederatis nullas adferret, omnem ab eo sermonem publice segregasset».

Caput IV
Varadiniensem provinciam suo aere gerendam proponit, et tamen sententia non probata.

Caraphaeus Varadiniensis provinciae utilitatem facilitatemque docet — Varadinum Transylvaniae fraenum — Ex literis Caraphaei ad Senatum refertur — Varadinum munimentorum Hungariae ocellus — Caraphaei sententia a Senatu improbatur — Quibusdam e Consilio Themiswariensis provincia utilior videtur — Eius commoditates — Caraphaeus suam sententiam tuetur — Varadini armis capiundi facilitas — Incoepti securitas — Commeatus exprompta copia — Parvus militum numerus — Provinciam de suo aere conficiendam promittit — Themiswariensem expeditionem reprehendit — Minora oppida facile capi, facile recipi — Valachus infirmus princeps — Moldavus Valacho infirmior — Caraphaeus studiosus Hungariae — Ut nimis cautus ab aemulis notatus — Essechiensis provincia decernitur — Caraphaei dictum.

Iam interea quinctus coeperat circumagi belli annus (mdclxxxvii), neque adhuc pro ingentibus victoriis in Hungaria relatis partae opes, quae enormia earum impendia repararent. Igitur Caraphaeus Varadinum armis quam mox petendum ad Caesarem sententiae loco scribit Ex volumine Epistolarum ad Caesarem, ep. 27. ³², ut turcicas vires uno ictu percellant, unaque opera Transylvanos coërceat, a quibus omnia hungaricis bellis fomenta et magna Turcis adiumenta suppeditata, et tandem aliquando dignum praemium belli tantis sumptibus damnisque gesti reportet.

Docebat enim «Turcas, quanquam Hungariae perpetuum seculum et ultra potenter sint dominati, ac tantundem temporis Budam, Themiswar aliosque Transylvaniae fines possederint, id tamen regnum nunquam subigere potuisse: quamobrem modesto iis principibus tributo indicto contenti sunt. Tandem anno mdcvi Varadinum cepisse, eoque capto, Transylvania universa potitos: inde porro ei provinciae socios verbo

principes, re vero purpurata mancipia, sub gravissimo tributorum onere imposuisse». Sub hoc exemplo turcicas vires prius Varadini a Caesare adfligi oportere censebat, ut mox Transylvania potiretur.

Caesar ea de re ad bellicum Consilium retulit. Sed maior pars censuit:

Varadinum quidem omnium Hungariae munimentorum ocellum semper omnibus habitum esse, et utilissimam quidem expeditionem videri, si aliae nullae quam hungaricae res agerentur. Sed Europae emergentes alias aliunde necessitates postulare Caesarem ita hungaricas res gerere ut ad alias, si quae forte alibi extiterint, gerendas quoque paratus sit et intentus. Varadiniensem enim provinciam arduam longamque esse; necessaria ei bello mature paranda; militem iam instructum expeditumque agere necessarium, ut et in validissimum munimentum impetum facere et praesidiariis Bellogradi turcis, una opera, obsistere posset. At, a Danubio ad id oppidum usque, ingentem impedimentorum copiam ad xxx hungaricas leucas per siticulosa terrarum deserta subvehendam. Atqui aerarium languere; et ad inopinos ab Gallia tumultus quoquo modo servandum militem, nec ad provincias mittendum, quae, quanquam utiles, asperae tamen sunt et cruentae. Utilius res leviori molimine conari, et Themiswar ac Titul, ubi Turcae commeatus adservant, oppugnanda adgredi: quibus oppidis captis, varadiniense obsidium facilius futurum; eoque pacto, germanum militem contra subditos Galliae, si qui forte oriantur, motus magis in Hungaria cum aliqua utilitate exerceri quam totum occupari distinerique. Esse praeterea et alios eius consilii non spernendos usus. Nam, si Bellogradum obsideri e re esse videatur, nullum ei rei fore impedimentum: cum Valacho Moldavoque facile arma Caesaris iungi posse; Transylvanum in arctiores angustias redigi; Turcis ab Agria Varadinoque, Transylvanis a Bellogrado omnem intercludi commeatum; Giulam Lippamque interclusas aut ultro ad deditionem venire, aut certe facile capi, antequam hostis omnes copias in campos educat; modo Caraphaeus Marusii ripam equitando, cum aliquot tormentis, quae a regiis Hungariae urbibus ei devehantur, eo fluvio potiatur; postremo Caesaris exercitus ab utraque Tibisci Danubiique ripa facile et commode utrumque alteri, ubi necesse sit, opem ferre.

Sed Caraphaeus hos rescriptos metus expeditionis celeritate et militis aerisque compendio disiici omnes censebat, modo Caesar ipsi eam provinciam adornandam praemature decernat.

Namque arx, vasto suburbio cincta, quod unius diei mora, omni milite salvo, caperetur, ita ut impressio in solam arcem facienda, quae et ipsa propugnaculis omnino nullis munita. Frequentes incolae, suburbio capto, omnes in eam sese reciperent, ubi nullae substructiones, sed casae ligno contectae: itaque, conferti inter tigna et asseres, ignitarum vim pilarum nullo pacto perferre possent. Et quamquam fossa amne oppleta circumdatur, tamen esse, qui artem callent, qua aqua diffugiat: quemadmodum a Turcis factum quando ea urbe potiti sunt. Caesaris arces et munimenta militis terga firmarent, ut numeroso exercitu non sit opus. In novo autem arcis Sancti Iobi claustro commeatus adservarentur, quos Debrectiniensis uberrimi soli ager sat abunde ad manum subministraret: Transylvania quoquo pacto prompta equo alimenta praeberet. Sex equitum millia — quotam summae rei partem! — et modestus tormentorum numerus ad rem expediendam sat esse. Et, cum omnia desint, se in ea re conficienda omne suum patrimonium conlocaturum.

At, si Themiswar ad gressum eant, Transylvania haut sane volens suam opem contulerit, quae, cum Caesaris exercitus longe agant, nulla sane vi cogi potest. Tum vero omnia militi belloque necessaria eminus et difficulter petenda. Et eiusmodi minora oppida facile capi, facile recipi, ut, ad ea contra hostem obtinenda, si forte adsit, iusto exercitu opus sit. Iis quidem munimentis Transylvaniam infraenari, et veluti stativa Varadino circumduci, et commeatus ab Transylvania Bellogrado intercipi: sed, absque iis, Tibiscus, qui Germanis iam patet, cum nullus ibi hostis arces habeat sitas, Bellogradensem provinciam secundaret. Sed et tunc Transylvaniam inter et Bellogradum commeatus intercluderentur, quando hostis eos parva manu protegeret: sin valida tueatur, praesidiarius eorum oppidorum miles haut sane potest eam intercipere hosti utilitatem. Valachus, Themiswar pertingens, tenuem summae rei opem contulerit: nam et princeps non admodum potens, et vasta viris, exhausta aere provincia, ut plusquam sex millium virorum nequeat conscribere exercitum, eosque ipsos semermes,

quibus Turcae non proeliis, sed velitationibus utuntur; nullis munimentis, nulla arce validus: quare ei subiicitur qui eo adpropinquat armatus. Moldavus Valacho longe infirmior, ut anno superiore polono regi adventanti sese ultro submiserit.

Componat Caesar hos minores et temporarios quaestus, si Themiswar adgrediatur, et ingentia lucra ac perennia, si impetat Varadinum, cuius accessioni uberrimum et opulentissimum Transylvaniae regnum cedat: quo reciperato, et Hungariae, hybernis iam confectae, respirare datur, et novae parantur opes, quibus in plures annos bellum protrahi possit. Aemulos se risuros ut vanum, sed eos meminisse oportere sibi semper obiectavisse quod nimis cautus pauca admodum fortunae committat.

Nihil tamen quidquam magis Caraphaeus his rationibus profecit, et Essechiensis provincia utilior visa et decreta est. Eaque renunciata, tantum eam a sapiente acceptam edidit vocem: «Bonum proponere cuique datur: argumenta ad id adsequendum apta invenire cuique non datur».

Caput V
Incendiariam Agriae oppugnationem belli Consilio proponit: probata primum sententia; mox dilata; tempore tandem extracta est.

Privata studia reipublicae remittit — Res diu meditabatur incipiendas — Agriensis praesidis literas intercipit — Agrienses acri urgentur fame — Hyberna tuto disposita a Caraphaeo — Agriensium animi perculsi — Caraphaei consilium ut Agriam ad deditionem cogat — Victoriam brevem et incruentam pollicetur — Exiguum peditum numerum ad id postulat — Aemulos perstringit — Non magnifica sed tuta censet — Incommoda numerat nisi Agria expugnetur — Agriensem provinciam summi Germaniae principes ambiunt — Cardinalis Bonvisius eam Caraphaeo demandandam censet — Caraphaei a Bonvisio laus — A Senatu Caraphaei sententia probatur, sed differtur — Metus ne agriensis praesidis literae dolo fictae, et ut Agria incendiaria oppugnatione dedatur — Incendiariis oppugnationibus, maxime frustra cadentibus, armorum dignitas laeditur et duces in invidiam trahuntur — Caraphaeus suam sententiam propugnat — Nihil temerarius: peccat potius in tutiorem partem — Una ex eius vitae rationibus adprime utilis — Cum Caesaris utilitate suam dignitatem conglutinat — Qua diligentia in deliberando utitur — Legiones per acies confectas in hybernis restituit sine aerarii sumptu — Hyberna disponit commodissima aestivis — Incendiariae oppugnationes cum Turcis haut reprehendendae — Sapiens ducis dictum — Caussa cur aemulis invisus — Qui summus Caraphaei dolor? unde solamen? — Caesar eum solatur iubetque ut Agriam stativis obsidere acrius pergat — Caraphaeus Auriam stativis praeficit — Et Mungactium quoque stativis cingit.

Et tamen, ne privata studia reipublicae essent detrimento, cogitans, tota belli ad Essechiensem pontem urbemque quam longe conversa mole, omnem superiorem Hungariam, Varadino, Agria Mungactioque, turbidam et inquietam a tergo restare — idque adeo quod agrienses hostes et mungactienses perduelles omnibus proximis vicinisque comitatibus vastitatem et excidium minitati erant, ubi primum miles hybernis

deduceretur, — animum ad Agriam incendiariis tormentis oppugnandam serio adplicavit: quod iam inde, quum Buda expugnabatur, secum deliberaverat omnemque eam hyemem mente revolverat, et quo magis magisque cogitabat, eo certius utilissimam facillimamque esse sentiebat. Igitur, industria diligentiaque fretus eas superare difficultates, quas expeditio secum adferret, sententiae loco ad Caesarem scripsit Ex volumine Epistolarum ad Caesarem, ep. 31. ³³.

Hostes ea urbe exuendos omni ratione oportere, unde in uberrimos et Caesaris utilissimos agros excurrebant, ut et ea provincia pacatior ageret, et tributorum onere aliae provinciae satis superque gravatae adlevarentur. Se vero Caesari id incoeptum effectum daturum graviter adpromittere, ut qui Rustenis pasae literas interceperat, quibus primo vezirio significabat omnibus vitae necessariis se miserrime laborare, et, ni difficillimis rebus praesentissimam ferat opem, eius urbis ulterius obtinendae omnem prorsus spem abiecisse. Res autem ipsas verbis congruere, quod per eam hyemen ingens inde Turcarum vis suffugerat, natis ibi uxoribusque, imbecilli vulgo, relictis. Iam provisum ne interea Varadino, Transylvania Mungactioque in Debrectiniensem aut alium agrum, ubi hybernet germanus miles, hostes foris insultent. Intus autem animos ita perculsos ut, cum eo valida manu adpropinquasset, statim urbem trepidi deseruerint et in arcem festinantes confugerint. Decrevisse tertio post institutam oppugnationem die praesidi interceptas ipsius literas mittere, a quibus se scire noscat in quantum angustiarum redactus sit. Ipsam autem oppugnationem nonnisi decem aut summum duodecim dierum mora stare: victoriam omnino incruentam fore. Sexcentum non plus eo peditum, a Buda duodecim leucarum iter facturos, nam sibi praecipuam semper fuisse curam servare legiones. Se eius expeditionis utilitatem facilitatemque diu multumque meditatum; omnia explorata habere; praesentemque, melius quam suos longinquos aemulos, apta rebus inire consilia; atque adeo in ea re suam agi dignitatem, ut qui in vitae rationibus eam habeat: non magnifica, sed tuta consulere. Iubeat modo Caesar incendiaria ad se tormenta mature advehi. Sin suum contemnatur consilium, eius urbis praesidiarios

milites Budam inter et Solnochum commeatum intercepturos; adventante aestate, frugibus direptis, quae obsidioni alterum annum substentandae sint satis, ut anno superiore Mungactienses fecere, et ipsi nunc se facturos minitantur, omnem provinciam esse devastaturos. Ipsum interea cum Caesaris suas indoliturum vices: quod eam sibi gloriam inviderint, Caesari utilitatem praecluserint.

Aliquis inter aulae primores, cum consilium nulla posset ratione reprehendere, eo evasit: «non recte facere Caraphaeum, qui iis praefici provinciis pro suo iure postulet, quas principes summi a Caesare sibi demandari summe concupiscunt». Cui sermoni cum forte Bonvisius cardinalis adesset, respondit «in ea re non de dignitate certari, sed de expeditione duci demandanda, qui, militaris scientiae spectatus, sui consilii auctoritatem obtineat, et, longa utilique provinciae administratione, rerum, locorum temporumque utilium ad vincendum altero experientior habeatur». Cui replicatum «reipublicae caussa Caraphaeum eam utiliter procurare oportere, quanquam alius esset imperaturus». Heic Bonvisius sermoni in ea verba finem imposuit: «Igitur Caraphaeus eo fato natus: bella sapienter administrare ut alii duces victorias inde partas retulerint!».

Senatus tamen sententiam probavit; sed incendiarium cum tormentis mitti dilatum est: tandem cum adesset, continentibus imbribus oppugnatio praepedita, in ineuntem aprilem constituta. Interea belli Consilio ea provincia durior visa, quod interceptis agriensis praesidis literis fidendum haut sane esset. Idem enim antea de Neosolio stativis obsesso perfugae renunciarant, at contrarium tamen compertum est: unde metus non temerarius an id dolo factum ut eo Caesaris copiae distineantur, et, uti illud, ita hoc oppidum acri et diutina obsidione cogendum sit, quae legiones conficiat. Neque incendiariam oppugnationem sat esse ut is arcem in Caesaris redigat potestatem: non enim tantum in ea urbe agere oppidanorum numerum, qui, seu metu seu molestia ignium commoti, vim militi ad dedendum arcem facere possint. Itaque augustaea arma iacturam dignitatis factura; idque adeo quod Mungactium adversus foeminam Ragoctiam, non contra fortem expertumque belli ducem Rustenem

pasam, anno superiore oppugnatum, non tamen captum; et per eiusmodi urbium conflagrationes acri invidia flagrare arma, quando infensissimi bellatores reges ducesve nefas putarunt urbes, quas ipsi non fundarunt, evertere. Budae vero rarum militem praesidere, ut inde, nisi numeri suppleantur, educi non possit. Et, ut omnia praesto essent, acierum tempore iam adpetente, eam opportunitatem praeteriisse. Tamen, si confidat fore ut intra octo dies oppido potiatur, oppugnationem instituat.

Caraphaeus iniquo id animo decretum tulit; sed, ad consilii sui gravitatem tuendam, ad Franciscum Udalricum Kinskium, unum e belli Consilio, scribit Ex volumine Epistolarum ad Kinskium, ep. 68. ³⁴:

Alias omnino res esse Neosolium et Agriam: hanc urbem, in insulae formam, cum aliis prorsus nullis communicare; Neosolium autem ad manum Novigradum, Baëtiam Budamque habuisse, neque agrum, uti agriensem, longe lateque vastatum. Tibiscum, glacie adstrictum sex perpetuos menses, eo invehi commeatus non ferre: alios autem conditos non habere nisi quos, duodeviginti antea mensibus, ab agris caesareis direptum in urbem comportavere.

Se autem citra vani aut gloriosi hominis notam firmare posse, nunquam Viennam quidquam de hostibus nunciasse nisi prius mature, ne quid temere adferret, pensitato, semperque in eam potius peccasse partem quae esset tutior; quod in ceteris vitae suae rationibus illam retulerat: semper aliquid sibi servare reliquum, cogitans in rebus agendis cum Caesaris utilitate suam dignitatem esse coniunctam. Itaque nullam omnino rem inter deliberandum inexpensam praeteriisse, quae ad expediendum consilium necessaria videretur. Deinde se nec iactanter commemorare posse per omne eius belli tempus legiones aestivis belli aerumnis confectas semper sibi traditas esse, easque in hybernis, sine ullo aerarii sumptu, nitori suo restituisse; semperque hyberna ita disposuisse ut, pro incoeptis in novum annum conandis, miles brevissima itinera faceret et expromptum homini et equo necessarium haberet. Tantum abesse ut ipse censeat oppugnationem qua Caesaris copiae deterantur!

Ad haec Agriam item a Mungactio longe diversam. Ibi subfossa e vivo saxo loca, quo ab incendiariis globis se tuto obsessi receperunt: at Agriae exposuisse humiles e ligno casas, neque ulla subterranea patere suffugia. Neque paganorum turbis quidquam confidere, quibus ad deditionem milites adigantur; sed longa inedia et tabe sperare, qua ipse miles confectus est. At enim incendiarias oppugnationes quis reprehendat cum Turcis, quorum bella ignis, veluti praelux, vastitas pedisequa comitatur? Quare deditionem lucro adponendam; et, nisi sequatur, armis Caesaris nihil dignitatis detractum.

Mirari vero illam sibi datam conditionem: ut ipse de belli fortuna despondeat et intra octo dies Agriam certo captum iri adpromittat. Eventa enim rerum in Summi Numinis sinu celari. Sed pro iis, quae explorata sunt, de oppidi viribus, copiis animisque, apta argumenta adhibere, eaque ad incoeptum efficiendum parare ac disponere: id in ducis facultate versari.

At se scire unde ictus venerit, quod acerbissimum animo suo vulnus inflixit. Sibi invideri quod principi charus sit, eique maximas res gerendas proponat, pauco milite, de suo aere. Suum tamen fecisse officium solari. Durum quidem summis vigiliis ac laboribus adtritos exercitus restituere et instaurare, et, quum tempus est quo aliquem gloriae ex industria conligat fructum, alios adesse et belli imperia suscipere. Sed sat praemii sibi putare vel inglorium fecisse rem Caesaris.

His Caraphaei literis a Kinskio Caesari communicatis, Caesar, ut iustum eius dolorem soletur, ad eum scribit Ex libro Epistolarum Caesaris ad Caraphaeum, ep. 40. ³⁵ «super ea re non aemulorum invidia, sed rerum utilitate patres in eius non concessisse sententiam. Ne tamen agriensi hosti liberae in vicinos agros pateant excursiones, Agriam urgere stativis pergat». Quamobrem Caraphaeus, reipublicae suum dolorem largitus, Agriam una legione sua acriter circumsedit, eique Auriam praefecit; et, quo Lotharingius securior bellum Essechiense gereret, Mungactium quoque stativis tam arcte cinxit ut omnem ei externum interciperet commeatum.

Caput VI
Eperiesinam coniurationem severissime vindicat; ex eo iudicio apud Hungaros invidia deflagrat; unde porro privatam exigere vitam decernit; mox summus et belli legatus et supremus Hungariae [superioris] moderator creatus est.

Caraphaei de coniuratione coniecturae — Techeliae literas intercipit — Coniurationis ordo — Suspectos comprehendi imperat — Eam maiestatis quaestionem Eperie habendam censet — Sententia a senatu probatur — Caesar religiosissimus legum — Pro criminum gravitate gravia adferri argumenta oportere — Profundiora coniurationis consilia gravioresque rationes — Caraphaeus contra eius instrumentum tantum quaesivit — Hungari arcani continentes obfirmatique propositi — Maxime arcana inquisitione instituta, cognoscit coniurationem a Ferdinandi ad haec usque tempora perdurasse — Qui in eam convenerint suspicatur — Conspiratio mira et formidolosa — Tetrorum summa consiliorum — Argumenta ad eam quam severissime vindicandam docet — Clementiam Caesaris cum obsequio incusat — Brevi temporis spatio quinquies perduellibus indultum — Caesar clementia et liberalitate studet malos ad officium revocare — Aeternum Hungariae malum factionibus distrahi — Iustam caussam Hungariae aeternum pacandae inventam iudicat et aerarii cum iustitia et dignitate ditandi — Media consilia inutilia censet — Hungarorum animi suspicaces — Coniuratio quam latissime pervagata — Passim de consciis sumenda exempla et ex aequo sentit milite firmandam provinciam, ne flagrantior vis erumpat — Invidiosissimam rem tractat — Orat Caesarem ut sibi Kinskius aut Strattmannius adsideat — Providet hinc sibi exitium — Uno die decem primos Eperiesinorum securi plectit et magnum vulgi numerum suspendio tollit — Ferale pulpitum tolli vetat — Hungarorum contra Caraphaeum querelae — Clementia Caesaris eximia — Egregia ars novi principatus insinuandi — Hungarorum in Caraphaeum questus, qui in summa invidia versatur — Deliberat stipendiis Caesaris finem facere — Benigna consilia apud Caesarem potiora — Grave solaminis apud aulicos argumentum — Utilissimum vitae agendae praeceptum — Caraphaeus summus belli legatus et supremus armorum in Hungaria [superiore] moderator — Caraphaeus famae

sedulus — Virulenta in eundem Hungarorum dicta — Caesaris de Caraphaeo iudicium plenissimum dignitatis — Honestatis civilis arbitrium est apud principem — Caesar Caraphaeum in fide potenter habet.

Et acribus custodiis, quibus Mungactiensium exitus observabat, tandem teterrimae coniurationis initia consiliaque cognovit, de qua semper anxius egerat, nec unquam antea eius viam rationemque invenire potuerat. Coniectabat enim Techelium sat numerosam magnamque domi peregrique factionem habere, eumque suis adversus Caesarem partibus potentes pollentesque patronos comparasse, ob haec, quae componebat, argumenta: eum tandiu contra Caesaris potentiam durasse; — saepe iustos exercitus conscripsisse et, saepe profligatum, de integro reparasse; — per occulta itinera inlico cum copiis exortum, et quotiens a caesareis ducibus consilia de eo circumveniendo expedirentur, ibi tum insidias feliciter evasisse; — non esse eius patrimonium tanti ut hos regios sumptus perferre queat; — eamque perpetuam fallendi felicitatem non uni tribuendam esse fortunae. His addebat tumorem illum, quo cum Caesare de pace agere aequo iure postulabat, non temerarium; neque enim vanum hominem, et tamen eas conditiones pacis, in quas venire cupiebat, principis, non subiecti, videri. Praeterea, tot tantisque Caesaris victoriis, et nimia clementia in perduelles usurpata, eorum tamen animos non resedisse, sat id signi eos adhuc ab aliqua magna mente agitari: unde Mungactiensium pervicaciae firmam aliquam indubiamque salutis subesse fiduciam. Ob haec omnia semper egerat vestigabundus ut quid de ea certi exploratique inveniret. Tandem Techeliae literas intercepit, quibus cognovit Eperiesinos cum Mungactiensibus in rempublicam coniurasse.

Etenim, anno belli tertio, Eperie Caesari dedita, cum adhuc Cassovia in Techelii partibus staret, Eperiesinorum cum Cassoviensibus conspiratio perdurabat, ea spe Techelium, ad Turcarum dominum profectum, ut, imploratis ab eo auxiliis, Eperiem reciperatum veniret. Postquam vero Techelius Varadini a Turcis comprehensus et Cassovia a Germanis recepta

est, Eperiesini spes suas ad Mungactienses converterant, nam id munimentum techelianis partibus reliquum. Interea suos temperabant metus, quod Techelius ob «athname» opprimi a Turcis non posset, et, perculsum, solita qua praestabat virtute erectum iri. Anno superiore quidam Mungactiensis Eperiem nunciatum venit Techelium incolumem et nova a Turcis dignitate auctum, nam vezirii cultu decoratum, et validissimum ei Turcarum et Tartarorum auxilium in proximum annum decretum, iisque copiis eos vindicaturum esse in libertatem. Praeterea magnum Turcarum dominum splendidam Techeliae vestem dono misisse, «ob Mungactium ab ea, adversus Capraram, fortiter constanterque servatum»: ad quod nuncium Eperiesinorum animi erecti sunt. Mox ab aula Techeliae homines, tanquam Sanctum Iobum iter facerent, Varadinum ad Techelium mittuntur, inde Mungactium repetunt. Post haec, literis per sigla scriptis, ad Techelii adventum tumultus faciendi ratio constituitur, in quo germanum urbis praesidium internecent, eique urbem prodant.

Illico suspectos comprehendi imperat; eodemque tempore ea de re Caesarem certiorem facit Ex libro Epistolarum Caraphaei ad Caesarem, ep. 46. ³⁶, censetque «eam maiestatis quaestionem Eperie haberi oportere. Viennae enim inter ignotos difficile de reis capi coniecturam, difficilius comprehendi; at inter praesentes ingenia, animos, consilia, studia, consuetudines, suffugia nosci, et pericula morae vitari».

Ea sententia in senatu probata, Caesar Caraphaeum monet Ex libro Epistolarum Caesaris ad Caraphaeum, ep. 46. ³⁷ «ut iuxta hungaricas leges cognoscat, veniam alias lapsis a se datam religiosa custodiat: quare diligenter dispiciat an postquam iis indultum est denuo in rempublicam peccarint. Conscii prius suam ipsorum turpitudinem per tormenta luant; atque adeo non modo recte, verum etiam rite legem maiestatis exerceat: unde omnes intelligant in tanti criminis cognitione, cuius poenae mortuos etiam infamia, et insontes suboles

egestate persequuntur, nihil temere actum esse; itaque quam grave est nefas, tam gravibus argumentis religiosissime edoceatur».

Ita, inquisitione severe diligenterque instituta, Caraphaeus tandem eius coniurationis longe profundiora consilia, rationes longe graviores cognovit. De qua ita ad Caesarem scribit Ex libro Epistolarum Caraphaei ad Caesarem, ep. 47, 48, 49, 50. ³⁸:

Se conspirationem longe lateque pervagatam detexisse, quae nisi ingentibus Caesaris victoriis infirmata et nunc demum patefacta esset, omnia funditus perdidisset. Hinc enim illum Techelii tumorem; hinc maiores privato vires et admirabilem illam inter omnia intuta et infesta incolumitatem; hinc Caesaris clementiam totiens ingratam et semper perduellium minaces vultus.

Per dura, per aspera se dumtaxat contra iudicii instrumentum quaesivisse, ut Caesar intelligat contra reos ipsos quantum aerumnarum supersit: quod Hungari tam sint arcani continentes pervicacesque propositi quam qui maxime, et intenti in testes, qui mutirent, constantes metus. Et quanquam a se conceptissimae iudicii solemnitates adhibitae et religiosissimae iurisiurandi formulae de continendo arcano conceptae, tamen non satis tuto de tanta re agere, quod non leves de ipsis iudicii administris suspiciones, quanquam premantur, erumpant eos satis vulgati criminis reos esse.

Cognosse tandem eam non novam coniurationem, sed longe antiquam, aliis atque aliis temporibus Caesaris victoriis interruptam et clementia occlusam esse. Iam inde a Ferdinando, eius parente optimo, ad haec tempora amputari usque, fruticarique, et hydram non fabulosam, quotiens recisam, totiens nova et multo plura capita exeruisse. Parere in eam convenisse multarum gentium homines, quorum alii aurum, alii consilium, alii auctoritatem, vires alii, alii earum rerum omnium commeatum commodarunt; omnesque eam conflare ex occulto: Turcarum dominum aperto bello protegere. Et, praeter haec magna foris fomenta, maximum domi esse impunitatem. Itaque de ea tot tantasque res, tam multiplices, varias, ancipites, inopinas rescisse, ut ingentia de iis volumina conscribere possit, scripto tamen committere non audeat. In summa

id agi: ut sanctissimam eius vitam nefariis consiliis petant, omnia eius regna provinciasque funditus excindant et teterrimo bello universum christianum deleant nomen. Sed postulare nunc christianarum caeremoniarum castitatem, id flagitare pietatem regni, ut sacrorum eversores, ut regni (quantum in ipsis est) extinctores dignis suppliciis plectantur, utque is in tanti sceleris consciis puniendis ita sit diligens ut ipsi in perdendo romano imperio et delendo christiano nomine diligentes fuerunt. Eius enim mansuetudinem (det dicto veniam) esse ipsa saevitia inutiliorem, quae, dum reos servat, insontes it perditum. Brevissimo enim annorum curriculo quinquies iis foedum facinus condonatum: a Rabatta in montanis, a Dunewaldio Leutischoviae, a Lotharingio Possonii, a Schultio Eperiei, a Caprara Cassoviae; ex omnibus punitum neminem. Quin per eius clementiam nimiam multos tam nefarii criminis reos non tantum impunitos, sed honoribus ornatos et regia largitate auctos discessisse, nihilo tamen magis fidos spectatos.

Nam aeternum eius regni malum factionibus distrahi; neque ipsum Stephanum regem, relatum inter divos, factionibus non iactatum. Nunc tandem locum factum ut in omnem posteritatem perduelliones in Hungaria extirpentur, unde ipsi regno haereditariisque provinciis aeterna securitas comparetur. Eum belli fortuna florere; perduelles acri invidia flagrare, quod christianam rem universam pene perdiderint. Unde poenarum iustitiae summam quoque accedere dignitatem, et honeste ius dari aerarium per proscriptiones supplere, quo bellum ab iis exortum fotumque contra ipsos proferatur. Ceterum media consilia nequidquam proficere, quibus neque parantur amici, neque inimici tolluntur. Conscientiam enim tanti admissi in suspicacibus Hungarorum animis nunquam omnino quieturam; et pestem longe lateque grassatam paganos milites, sacros profanos, cives exteros, loco et obscuro et illustri natos, privatae fortunae homines et rerum potentes, animo sibi male conscio, vecordes agi. Itaque non sat esse ut in una dumtaxat urbe de iis sumantur supplicia; sed ubiubi deprehendantur, passim edere exempla: alioqui, praesidiarium militem nusquam tutum. Et imae sortis suppliciis vulgus, potentis alicuius animadversione proceres in officio contineri.

His acribus utendum remediis; et, ut audacter adhibeantur, provinciam multo germano milite confirmandam. Iustum enim meritarum poenarum metum omnes conscios pervadere, et suas quenque habere necessitudines: nisi metus metu cohibeatur, ubi

primum licuerit, saevius crudeliusque erupturum; armentis frugibusque per agros, charioribus per urbes direptis, incensuros omnia: unde militi difficillima in posterum tempus stipendia. Imminere a tergo Varadinum, Agriam Mungactiumque, satis capacem commodumque seditiosis receptum; et, si forte a Turcis grave eo copiarum momentum vergat, motum facile nasciturum, quo abripi necesse sit, obsisti non possit. Saltem occupandum turbidis colorem: eos Techelii sequi partes adactos, quia indefensos a Caesare.

Intelligere se invidiosissimas res tractare, cui ex formidine nemo omnium aut re ipsum aut consilio iuverit. Igitur eum orare ut alterum ex amplissimis fortissimisque viris, et fide in Caesarem satis diuque spectatis, et legum scientia prudentissimis, Kinskium aut Strattmannium, mittat, qui sibi adsideat. Postremo providere exitiosas adversum se factiones, terribiles simultates, infensissima odia extitura; sed ea Caesari ac reipublicae condonare.

Interea Eperiesinorum decem primos peractos reos et magnum vulgi numerum, illos securi, hos suspendio tolli iussit, ratus ad legum metum incutiendum exempla brevia et acria edi oportere; et, ut terrorem intendat, ferale pulpitum haut tolli sivit.

Hinc turbidi questus: «Caraphaeum, crudelissimum hominum et legum imperitum, iudicio praeesse, in quo, patrio iure spreto, legem maiestatis verbo, re vero privata odia per summam immanitatem exerceat; quemvis vanum rumorem pro explorato argumento sequi, quamvis reprehendendam suspicionem pro crimine: itaque miseris modis inclytum Hungarorum sanguinem uti pecorum vilissimum habeat, et importunum feralem suggestum, uti rei praeclarae gestae tropaeum, aeternitati posuerit». Igitur Caesarem orant «ut eum destrui iubeat et alium ei quaestioni, veri aequique servantiorem, proponat».

Caesar, ut ingenio erat ad ignoscendum parcendumque egregie facto, «eorum preces non irritas fore» rescribit; et extemplo Caraphaeum per literas monet Ex libro Epistolarum Caesaris ad Caraphaeum, ep. 53. ³⁹ «suam mansuetudinem non decere in omnes perduellionis peractos reos

animadvertere. Igitur feralem suggestum tollat et in ea cognitione mitius porro agat, cum maxime animum ad eximiam clementiam compararit, quod Possonii regia indici comitia decreverit, in quibus Iosephus filius Austrius Hungariae rex crearetur, et in eo conventu universis id crimen largiter esse indulturum».

Acerbissimum Caraphaeus inde dolorem cepit. Rescisse Hungaros ubique «Caraphaei tyrannidem, regni excidium» declamare; seque tam gravi invidia purgari impeditum. Postulasse ut comprehenderentur per quos iusta iudicii acta omnibus palam fierent; neque tamen quenquam adhuc sensisse vincula. Flagitasse ut sibi Kinskius aut Strattmannius adsideret; at eorum neutrum neque alium gravem fidumque iurisconsultum missum. Ipsum interea ob eam cognitionem magnas sibi inimicitias comparasse, et, inter exteros turpibus iniustitiae saevitiaeque notis inustum, gravem omnibus invisumque futurum.

Ob haec omnia Kinskio scribit Ex libro Epistolarum Caraphaei ad Kinskium, ep. 86. ⁴⁰:

Ex ipsa coniurationum conditione, qua non creduntur nisi facinore perpetrato, se acerrima iniustitiae et crudelitatis invidia deflagrare. Sed ingenui non esse, quanquam inter infestos tutum, versari tamen inter infensos importunum. Quapropter misera deliberatione nunc agitari an, ubi primum miles in hyberna reducatur, stipendiis Caesaris finem faciat et privata se vita involvat. In eo enim haerere, quod — cum voluptati non sit tot opima stipendia, tot honores summos, tot amplissima armorum imperia, per singularem Caesaris beneficentiam sibi conlata, profundere, et Caesar clementia maxime celebretur, — si id fecerit, vehementem contra se suspicionem creaverit admisisse nefas, ex quo ab summa clementissimi principis gratia merito revocatum omnes dicant.

Kinskius ad haec Ex libro Epistolarum Kinskii ad Caraphaeum. ⁴¹:

Caesarem eum imprimis sibi utilem charumque animo habere, praecipuamque ipsi curam eius esse incolumitatem; sed benigna

consilia apud clementissimum ingenio principem esse potiora. Ne inique ferat ipsius severitatem a rege temperatam, unde contra eum gravior alicuius offensio extiterit. Saepe ipsas regnorum moles ferre ut multo graviora pertulerint qui et dignitate et gratia apud reges plurimum possunt. Neve in praeceps consilium ruat: nam multa saepe, quae praenimia industria in ipso cursu deficerent, ultro et ex sese, quo rerum natura ducit, pervenire.

Brevi post, Caesar eum beneficiis dignitatis refertissimis ornat, nam summum belli legatum Vernacula lingua nunc appellant «maresciallo di campo». ⁴² creat, iubetque ut copias Wallisio duci tradat (nam exercitus recensio imminebat): ipse Eperie permaneat cum summo imperio in omnia Hungariae superioris munimenta, arces, praesidia. Is gratias Caesari de conlatis honoribus curatissimas habet; sed aegrefert acie campoque prohiberi, non defuturos enim — aiebat — qui ipsum rideant «hybernorum imperatorem, iudicem paludatum, bonum dumtaxat acriter tributa conradere, iudicia crudeliter exercere». Tamen has sui detractiones nominis Caesari reipuplicaeque remittere.

Ad haec rescribit Caesar Ex libro Epistolarum Caesaris ad Caraphaeum, ep. 56. ⁴³:

Se intelligere durum edictum ei ut Eperie permaneat, quem virtus ad militaria facinora stimulat ac pungit; seque eum in campis quam in umbra versari maluisse, cum admodum paucos noverit qui scientia militari perinde praestent. Sed, cum gravissimas superioris Hungariae res alii utilius committere nequeat, sciat se eam urbanam operam cuiusvis magnae rei per eum bello praeclare gestae loco esse habiturum. Honestatis civilis arbitrium uni principi datum esse, seque profiteri eum de republica quam optime meritum. Quare istis detractoribus is suorum laborum fructum opponat, et de republica demereri porro pergat. Se enim ei semper affore suaque potenti manu contra quosvis in omne posterum tempus protecturum.

Caput VII
A Mehmede aga iterum de pace tentatur, quem sapienti
ac magnanimo sermone depulsat.

Caraphaei coniectura de pacis conditionibus forte per foederatos dandis —

Paces ita iniri oportere ut utrique parti belligeranti aliquid relinquatur — Praeclara de Leopoldo Caesare fama apud Turcas pervagata —

Provinciae Hungariae sub Turcis adflictae — Regni hungarici maiestas inclyta — Qua ratione paces aeternum duraturae concipiantur —

Perpetuae inter haec duo imperia bellorum caussae — Qui hungarici turcicique regni limes aeternus — Hungaria Turcis inutilis — Mehmedis magna tacendi loquendique solertia — Ut apud Turcas superstitio regno subservit? — Iniquissima civilis ratio Turcarum — Callida a

Mehmede proposita quaestio — Magnanimum Aeneae Caprarae dictum — Turcica ferocia — Turca Christianos moderatione monet —

De iure belli altior dissertatio a Caraphaeo instituta — Fas belli —

Ingens eius vis — Apud ethnicos omnia bella de religione erant —

Apud humanum genus, originis vicio conruptum, antiquissima lex violentiae — Societate humana fundata, ius belli introductum — Iustae bellorum caussae — Bella a Turcis omnia per iniuriam inlata — Caraphaei de ulteriori maiorique Caesaris et foederatorum felicitate coniecturae — Cur victoriarum progressibus conditiones pacis dantur victis duriores? — Unde aeque expectandae paces? — Caraphaeus sedulo regni hungarici dignitatem tuetur — Turcae Christianorum foederata bella aspernantur — Turca dandarum conditionum continentissimus — Saepe loci situs maiori in precio quam inaedificatum —

Magnanimum Caraphaei edictum — Fortis Mehmedis oratio.

Vixdum a Caesare Caraphaeus his plenissimis dignitatis officiis exornatus, denuo a Mehmede aditur, qui Varadino Eperiem venit, captivorum permutationem itineri obtendens, re vero Caraphaeum de pace tentaturus. Nam, reliquo sermone confecto quem ad observantiae cultusque significationem pertinere arbitrabatur, se re ipsa venisse dixit ut ab eo Christianorum imperatoris desideria perconctaretur Hic sermo habitus Eperie XVI kal. aprilis anno MDCLXXXVII. ⁴⁴. Se ea ignorare

Caraphaeus respondit; «sed hostibus per se id scire licere: modo foedus ab iis impie fractum, innumeras immeritorum caedes, captivitates, direptiones, vastitates, incendia inde orta, infinitam auri vim in belli necessitates erogatam, suas adflictas fortunas, singularem Caesaris felicitatem, Summum Numen ipsis aversum, Christianis propitium, Caesaremque, e foederatis magis potentem magisque laesum, cogitent; et intelligere posse quid eos restituere oporteat ut referant pacem. Sibi vero, his caussis omnibus perpensis, verisimile videri eum totum Hungariae regnum, Bellogradum, Transylvaniam, Valachiam Moldaviamque, quae cuncta in hungarorum regum ditione ante Soleymanem fuerant, repetiturum».

Haec audiens, Mehmedes mirantis speciem induit. Mox inquit «Germanorum imperatorem satis vasta animo desideria concepisse: ita namque nihil imperatori suo superesset. At paces iniri aequum ut utrique belligeranti reipublicae aliquid relinquatur. Leopoldum multo plura quam Alexander Magnus Turcica exaggerandi formula. ⁴⁵ bello parasse: a Mehmede vero unum Neosolium captum. Itaque eum inique agere, cum in nullis bellorum monumentis, quae inter duo imperia gesta sunt, quanquam in omnibus, praeterquam praesenti, Musulmanus victor extiterit, eum tam immanes unquam conditiones proposuisse. Igitur se, ea enormi repetitione, suspicari Germanorum imperatorem non serio pacem velle: uti nuper, quum Kara Mustapha, magnus vezirius, ab Alberto Caprara tanta et tam multa petebat, intellexerunt Germani nolle eum inducias prorogare».

Huic Mehmedis orationi Caraphaeus subdit «eum neque iure mirari neque ex vero loqui». Etenim memorabat, «quum alias Christiani pacem ab iis petierunt, ipsos, non contentos eo quod sibi adtribui ius erat, alia atque alia postulare, immensam auri vim petere et multis amplisque provinciis gravissima tributa per summam iniuriam imponere. At quanto aequiori iure Caesarem suum ab iis per vim abreptum vindicare? Bello autem superiore eos victos, non victores, fuisse, cum bis acie

caesi castrisque exuti, ad Sanctum‐Gotthardum semel, iterum in Leventiis campis. Quare belli fortuna eorum animos, ut in prosperis rebus solent, efferri passa non est ut ei foederi iniquissimas leges de more darent. Se vero putare modestissimum in summa fortuna Caesarem, si forte Hungariae regno iisque provinciis contentus sit, uti nunc sunt adflictae sordidataeque, quae nitebant florebantque quum Soleymanes Bellogrado potitus est. Praeterea hungaros reges in suo maiestatis iure, quanquam earum possessione excidissent, Macedoniam, Bulgariam, Serviam, Dalmatiam aliasque provincias numerare, quae nunc ipsis iure optimo cederent: itaque pax fieret, qua non modo multum, sed quamplurimum eorum dominatui adiiceretur. Et fortasse ea Caesarem petiturum, quod pacem cum iis aeternam cupiat: tantum abesse quod nullam velit! Firmam enim et in omne aevum victuram pacem haberi sane non posse nisi natura certi et in longissimam posteritatem fines constituri dirigantur. Etenim, si ii suos annales relegerint, facile animadvertant bella omnia, quae inter duo imperia hactenus gesta sunt, aut a limitum turbis aut ab Hungariae Transylvaniaeque perduellionibus initia sumsisse. Quapropter, nisi omni terrarum plaga, quae cis Danubium, cis ultraque Dravum ad Savum fluvium usque Bellogradum continet, ultra vero Danubium omni eo tractu qui cis ultraque Danubium ac Tibiscum usque ad Themim amnem interiacet, omnino cesserint, semper infirmas paces, nec diu duraturas fore». Et eos etiam atque etiam cogitare monet «omnem eum terrarum orbem; ab ipsis tandiu dominatum, nihil aut parum eorum summae rei contulisse, immo obfuisse semper ingentique fuisse detrimento, usque adeo donec nunc temporis contra eos Summi Numinis iram conciverit, eorumque imperium in ea, in quibus nunc est, gravissima mala coniecerit. Vel praeterito bello, quanquam ii Neosolium et Varadinum cepissent ac intoleranda Transylvano impossuissent tributa, tamen, bis caesi profligatique, nondum belli damna sumptusque reparasse».

Totum hunc Caraphaei sermonem Mehmedes silentio tramisit, forte an ne quid de regni hungarici finibus aut de bellorum caussis cum Caraphaeo disceptare adigeretur, in qua

disceptatione aliquid imprudenti excideret, quod turcici imperii laederet maiestatem. Id modo excepit «se Varadinum a Transylvano cepisse, non Caesare, et tamen ipsis oppida Zathmar, Kalavia et Essechum excidere». Quem Caraphaeus correxit: «cum enim Transylvania hungarico regno adcedat, eo munimento Caesarem, non Transylvanum, exutum esse».

Heic, ne de eorum, quae bello parta erant, iure Mehmedes disputaret, eo avertit: «Leges et multo magis religionem sibi vetare, nedum universis provinciis, sed vel uno oppido cedere ultro: tum quia patrio iure cautum ut omnia parta a Musulmanorum domino parente ad filium lege redeant, nec quaerendum qua ratione sint parta; tum ne templa a Christianis profanentur, qui suis victis sacris inludant». Et doceri a Caraphaeo se cupere simulavit: «quo iure eae provinciae, quas numeraverat, Hungariae regno adcedant, eoque nomine restitui oporteat? quibus ex caussis et quo tempore hungarici reges earum potiti sint? et quî minus Musulmanorum quam Germanorum imperatoris iure contineantur? Atque adeo ab ipso Aenea Caprara sumant exemplum, cui, cum eius temporis primus vezirius dixisset, si Iaurino cederent, se pacem facturum, illud respondit: arces et munimenta, ad vim obtinendam extructa, vi quoque dedi oportere. Itaque se potius bellum, quanquam ab eo ipsis immineat exitium, protracturos et perlaturos extrema, quam in pacta, suis legibus turpia, suis caeremoniis impia, convenire». Ad extremum monet Christianos, «ut, cum omnium rerum, maxime bellicarum vicissitudinem esse meminerint».

Heic Caraphaeus, altius aliquanto bellorum repetens iura, inquit: «Nunc non inter unius reipublicae cives agitur, quos patriae leges, patrii mores tenent, sed inter duo summa orbis terrarum imperia, quae unum fas cunctis gentibus aeque positum adgnoscunt. Eo iure non solum bellorum ordines, sed initia quoque et caussae aestimantur. Eaque humana ratio tam alte est animis hominum insita, ut liberi populi regesque, quanquam in summa fortuna id aequius quod validius putent, tamen caussas quaerere, et sedulo edictis suis pronunciare, ut iusta inferre arma apud multitudinem et vulgus videantur.

Quapropter non est ut quas leges civilis aequitas Ita visum latine reddere quod Itali eleganter dicunt «ragion di Stato». ⁴⁶ ipsis unis inrogavit, tanquam eas humano generi necessitas utilitasque suasisset, omnes obligent nationes. Et olim falsi deorum cultores, profana cum sacris conglutinantes, in omnibus bellis pro aris focisque pugnabant, ne cum republica dii quoque triumpharentur; sed numquam rapinis suis ii divini iuris tribuebant auctoritatem. Nam antiquissima omnium illa violentiae lex — ut qui vim facere posset faceret, qui non posset potentiorem aequo animo pateretur — in exlex adhuc humanum genus, nullisque civilibus imbutum moribus, exercita est: sed, ubi urbes conditae et civitates legibus constitutae, omnes nationes, ratione ipsa humana dictante, iustas bellorum caussas enumerarunt cives iniuria publice adfectos, vexatos fines, violentas invasiones et iustos earum metus. Ob nullam quidem earum caussarum ab iis arma unquam mota memorantur, qui per iniustam vim, ex regni proferendi cupidine natam, fere semper bella intulerunt. Sed neque ii, quae forsan Caesar repetat, redderent ultro. Nam Caesar ea per pacem repetit, quae brevi et facile bello est reciperaturus; inoffenso ingentium victoriarum cursu et ingenti veteranorum militum exercitu formidandus; Venetus maiorem, quam unquam antea, classem parat; Moschus, ad Turcarum nomen omnino delendum iam Polono sociatus, mox Germano Venetoque iungendus. Ii vero usquequaque per acies caesi, per obsidia victi, militiae robore effoeti, flore ducum extincto, Summum Numen in ipsos tot cladibus acceptis nondum desaevisse sentiunt. Tempori videant ne, victoriarum progressibus, conditiones victis in pervicaciae poenam inrogentur duriores, et, legum suarum stulta observantia, ipsas leges cum republica omnino perdant. Nam ab aequis belli viribus aequae expectandae paces: at, ubi alter belligerantium longe infirmior sit, et tamen, ut par, obsistere audet, ei ferocia in exitium erumpit».

Hunc Caraphaeus finem orationi fecit, nulla responsione Mehmedem dignatus de eo, quod ille sciscitabatur super hungarici regni in provincias, quas memoraverat, iure, indignum

ratus si cum iniusta et turpi Turcarum vi sancta Hungariae iura in contentionem committeret. At ad omnem eam orationem Mehmedes tantum dixit «istas Christianorum exaggeratas vires se minime formidare; unius Summi Numinis iram vereri ac metuere». «Igitur», subdit Caraphaeus, «ut eam placent, quid is privatim censeret?». Aga respondit: «ut permutatio aliqua fieret quae ipsorum legibus non vetatur: uti Canissa aut Alba‐regalis cum Siglo, Quinque‐Ecclesiis aliisque minoris notae oppidis, aut Agria cum Solnocho et Segedino permutaretur, et, iure sibi permissum, pecunia corrigere damna». Diserte edixit de nihilo foederatis satisfacturum.

Ibi Caraphaeus «se dementem omnes habituros», dixit, «et eius belli omne iustum aequumque plane ignorare, si eas pacis conditiones turcae legati adferrent, easque ipse Viennam ad Caesarem foederatosque sineret commeare. Praeterquam quod saepe alicuius loci situs maiori precio habendus quam inaedificatum: nam princeps in vili loco, sed ad longe lateque dominandum opportuno, excitare potest firmissimum munimentum, quo magnam terrarum plagam obtineat. Itaque Solnochum et Segedinum oppida haberi Agria longe utiliora, nam, iis receptis, omnis provincia Danubium inter et Tibiscum dominatur. Sed enim, nisi Canissam, Albam‐regalem Agriamque cum suo cuiusque agro; praeterea Solnochum, Segedinum Varadinumque, Lippam, Giulam, Ienum cum omni ea ditione ad Maroschum usque; et praeterea Transylvaniam, Valachiam Moldaviamque Caesari; foederatis autem quantum belli ratio et caussa postulat, tantum restituant: nunquam Turcas a Christianis pacem relaturos».

Aga «se, uti fortes decet, inter urbium excidia et caesorum strages occumbere malle quam in eas turpissimas pacis leges convenire» minatur. Tunc Caraphaeus, sermonem segregaturus, inquit: «Iam video cernoque vos dolo pacem petiisse ut sociale bellum astute distraheretis. Certo sciatis tamen, nisi Caesari ac foederatis omnino sit satisfactum, eos nunquam esse arma deposituros».

Caput VIII
Opportunitatem dat ut Christianus exercitus secundo
adversus turcas proelio ad Mohatium utatur.

Aliquot pasarum Hungariae consilium de turcico bello in annum

mdclxxxvii administrando — Techelii sententia, probata pasis, non autem a primo vezirio — Aliud Techelii consilium; sed Soleymanes quoque adspernatur — Turcae in Mohatianis campis fusi — Ingentes christianae victoriae usus — Soleymanes a pasis incusatus quod Techelio non auscultarit.

Sed, quanquam Mehmedes Soleymani renunciasset se, ex sermone quem cum Caraphaeo privatim habuit, intellexisse Caesarem nulla ratione ab foederatis distractum iri, tamen, sperans rem, crudam adhuc, tempore mitigari posse, Techelium muneri Caraphaeo adservabat. Sed et Turca dividendi foederis frustra fuit, et ea res opportunitatem commodavit ut eius exercitus eo anno funderetur universus.

Nam in oppido Giula Allys, ei praefectus, et Ahiain Mehmedes et Giurgi Mehmedes, ille Ieni, hic Peter‐Varadini rectores, una cum Techelio, de ratione belli eo anno administrandi consilium habuerunt, in quo Emericus dixit «se nosse, Germanos Essechiensem provinciam eo anno adgressuros, et inde, Savo traiecto, Bellogradum armis petere decrevisse. Quapropter censebat ad primum vezirium scribi oportere atque ab eo petendum ut duodecim Tartarorum millia suo ductui permitteret: quod iis ipse copiis, cum Christiani Dravum traiecissent, trans Danubium vectus, omnem eum terrarum tractum infestus Posonium usque percurreret; cum Hungaris autem, quos iam ad quinque millia paratos exponebat, et brevi alia quinque conscripturum sperabat, utranque Danubii ripam considens, caesareum exercitum omni commeatu prohiberet, et in anceps malum coniiceret: hinc famem, hinc potenti cum exercitu

Soleymanem». Probatum pasis consilium, vezirioque scriptum a quo Peter‐Varadinum Techelius ire iussus ut reciperet copias. Sed, ubi advenit, mutatum reperit, quod, inter itineris moras, rescisset Christianos exercitu sexaginta virorum millium potenti congressuros: unde oportere unitas iis Musulmanorum vires opponere, ne, si quid adversi accidat, divisi facilius opprimantur.

Quando autem ab urbe Essecho, inrito eventu oppugnata, Christiani castra moverunt, denuo magnum vezirium rogavit ut sibi aliquot Turcarum et Tartarorum millia ductare liceret, quibus, traiecto Danubio, Germanorum agmen, Budam usque, graviter infestare confidebat. Sed hoc quoque consilium Soleymanes est adspernatus. Cum denique a Lotharingio, Dravum remeante, proelium cum Christianis ad Mohatium committere adactus, satis infelici proelio fusus est — et Essechum urbs cum Butschino et Walpo arcibus captae; et, divisis mox Christianorum copiis, ab Henrico Iohanno Dunewaldio inferior Slavonia, vacua, ferme universa occupata, ab ipso Lotharingio Transylvania ex foedere percusso germanum exercitum in hyberna excipere certumque Caesari tributum pendere iussa est, — pasae, quos memoravimus, graviter primum vezirium incusarunt, qui Techelio non auscultarit Ex ms. Notizie particolari del Tecli. ⁴⁷. Caussarum ignari putarunt Soleymanem, tanquam de victoria certum, eius sibi Techelium socium adsciscere dedignatum. Res fuit ut copiam Techelii Caraphaeo dedendi, ubi vellet, expromptam haberet.

Caput IX

Agria, a Caraphaeo stativis acriter obsessa, initium turcis praebet militaris seditionis, qua Mehmedes iv in ordinem redigitur et Soleymanes iii Turcarum imperator creatur.

Ob late dominandi utilitates Agria Varadino, Varadinum Budae praestat — Soleymanes, ut obtineat ab Caraphaeo Agriam, Transylvaniam Lotharingio occupandam permittit — Decem equitum millia Agriae auxilium mittit — Caraphaeus in muniendis firmandisque milite castris invictus — Spahii, colore stipendii non soluti, seditionem incoeptant — Principe seditionis Siauso pasa — Seditionis militaris primus conatus — Apud turbatos adsumendae populares artes — Soleymanes dignitatem imperii tuetur — Imperii turcici maiestas adfligi occipit: tandem turbatori publice prostituta — Hinc princeps intutus — Mehmedes, iratus, fratres it perditum, sed prohibitus — Soleymanes iii imperator consalutatus — Mehmedes abdicare se imperio vi et superstitione adactus — Sub Soleymane nova seditio militaris — Turbatis rebus modesti languent — Siaus et praecipui factionis caesi — Vis et licentia militaris per superstitionem oppressa — Superstitione Soleymani firmatum imperium — Ismaël primus vezirius creatus — Vulgus cur exemplis movetur? — Osmanes Gengienes in Graecia, Gedikus in Asia novas res molitur — Ismaël in exilium mittitur — Mustapha primus vezirius creatus.

Qui per id tempus Agriam stativis in tam arctum redegerat ut rerum omnia inopia miserrime laboraret. Et quia id munimentum rerum hungaricarum gnari censent quantum, ob dominandi utilitates, Varadinum Budae praestat, tantum Varadino praestare — nam non solum omni terrarum plagae citra Tibiscum, uti Varadinum ulteriori universae, imminet; sed, ea capta, Varadini quoque limitaneum militem ab excursibus et populationibus coërcet et continet; — eapropter Soleymanes, Dravo remeato, postquam fusas ad Mohatium vires conlegerat, cum iusto exercitu ad Peter‐Varadinum castra posuit; et, elusus consilii de Transylvania adversus Lotharingium, qui eo arma

inferebat, obtinenda, unice de Agriae salute solicitus, decem equitum millibus imperat ut cum equo quisque suo invehat in obsessam urbem commeatum. Ai ii — super recentem victoris hostis terrorem, Caraphaei fama perculsi, quod res singulari belli scientia gereret et in muniendis maxime firmandisque milite castris ante omnes praestaret — formidini quaesito colore quod sibi terna non soluta essent stipendia, imperium detrectarunt. Hinc turbidi primum rumores, mox truces minae, tandem omnis sacramenti fides exuta est.

Princeps seditioni adclamatus quidam Siaus pasa, qui astutiam pro prudentia, audaciam pro fortitudine vulgo imponebat. Is, specie recusantis quod flagrantissime concupiverat, subit munus, et vezirium adroganti officio merita aera militibus interpellat. Soleymanes, ad has res dubias popularibus adsumptis artibus, «brevi suos commilitones absolutum iri» adpromittit, «et in praemium aerumnarum, quas tulerant, et in melius porro pugnandi incitamentum». Ubi Siaus mollibus vezirii responsis se ei sensit esse formidini, audacter subdit «ab eo virtutis mercedem in gulae fastidia vestiumque luxus vexatam, eiusque imprudenti ductu, rem musulmanicam pene eversam». Quare eum iubet «sibi Mehmedis prophetae vexillum sigillumque regium tradat ac meliores rem piorum gerere patiatur». Non tulit Soleymanes vili turbatori prostituere tanti imperii maiestatem. Igitur «vexillum signumque nonnisi domino, a quo acceperat, reddere nefas esse» respondit; et sequenti nocte Bellogradum, nave subvectus, proficiscitur, inde Constantinopolim petit. Ubi luce profectum vezirium rescivere, inlico exercitus ad regiam urbem adlegat qui, militis nomine, petant ut Siaus Soleymani subrogetur. Dum Turcarum dominus ancipiti cura haeret, qua ratione militarem tumultum, integra maiestate salvisque militiae studiis, tranquillaret, seditiosus exercitus Constantinopolim versus turbidum iter facit. Ibi tum imperator capizium ad Siaum mittit, qui eius laudet reipublicae charitatem, seque ei vexillum signumque brevi missurum dicat, modo is in hostes arma convertat. Sed Siaus, simulans ab armata multitudine invitum rapi ut coram in principis verba iuret, in ipso agmine

ab imperatore primus vezirius creatur. Mox eidem, cum exercitum ad urbem duxisset, rite et ordine firmata dignitas; seditionis praecipuis amplissimi honores conlati; Soleymani aliisque primoribus laqueo fauces conlisae; miles cumulate absolutus.

Sed, quia contumaces prius in magistratus cives, mox principi inobsequentes existunt, audacissima vox prolata: «Ut imperium salvum sit, Mehmedem in ordinem esse redigendum». Quam vocem — a proximis acceptam, statim provulgatam — ubi Mehmedes audivit, ira percitus, quae in ultimo regni discrimine maximum terrarum orbis regnatorem ciere poterat, cum regio puerorum comitatu claustrum subit, ubi agebant, ut Soleymanem et Achmedem confoderet, tanquam rerum novarum argumenta. Bustangius bassius solitum eius aulae prohibet nefas, eaque insontium fratrum miseria alterum eorum, Soleymanem, tertium eius nominis, citius principem fecit. Nam — ad invidiam praesentis vitae, pristina Mehmedis virtute commemorata, quod, pro Creta, Cameneco et Neosolio, nunc per flagitia rependeret Caesari Venetoque complures innumerasque provincias, — Nanchiz effendius, praecipuus inter Mehmedis falsi prophetae posteros, tyranno edicit ut alto erectoque animo imperio cedat, et reliquam vitam incolumi ocio, quod tantum deceat privatum, committat. Sed iniustam vim Mehmedes aegerrimo tulit animo, ut ex moerore in gravem ac difficilem morbum inciderit.

Populus, ut ad nova adsolet, Soleymane laetus: sed, nutante adhuc principe, novas turbas ob non soluta stipendia miles movet. Eam vim Siaus primus vezirius in bonos cives convertit; et opibus divitiisque supposita crimina, et ius fasque pecunia redemptum. Sed miles flagitiosus, et novo principi imperium imputans, auro nunquam satis expleri. Siaus conatur seditionis praecipuos a multitudine turbante, per speciem honoris, abducere. Sed ex iis unus — Tatfagius vocabatur — simulat dolo metum Siaum in se tentasse ut omnes perdat qui ei proximum a principe munus sunt suffragati. Hinc in Siaum et primos militiae saevitum.

Inter haec perversa et inconstantia, vulgi quidam, Emir dictus, ex certa Mehmedis legislatoris posteritate, lymphati instar, vile praeseferens signum, se populum sequi iubet. Brevi ad centum millia paganorum contra insolentem militem concit, qui, sceleris conscii et virtutis militaris obliti, ab semermibus latibula quaerunt, per secreta domorum scrutantur, ad multa millia caeduntur. Ita superstitione, quae plurimum apud Turcas potest, imperium adimitur, transfertur, constabilitur. Soleymanes Ismaëlem vezirium creat, mansuetum et senio gravem virum.

Sed, quia pravo exemplo facile excitantur ad simile audendum vulgares animi, qui exemplis, non ratione, ducuntur, in Europa Osmanes Gengienes, vir hactenus fortis et praecipue in priori Budae oppugnatione spectatus, Graeciam, quam regebat, ad nova excitaverat; in Asia autem quidam, Gedikus adpellatus, praedonum multitudinem ad iusti belli imaginem ductans, plurimas provincias infestabat. Ismaël, neutri extinguendae seditioni par et, brevi duûm mensium administratione, sive retectus seu factus nequam, in exilium mittitur; et Mustapha, qui, Soleymanis vezirii tempore, ianicsarorum praefectus erat, ad amplissimum munus promotus.

Caput X
Petit a Caesare ut sibi liceat summo in Hungaria armrum imperio abdicare, sed id porro gerere iubetur. Itaque Iosephi Austrii Hungariae regis inauspicationi in superiore Hungaria subservit, et Techelium, eam infestare conatum, submovet.

Viginti annos meruerat in Hungaria — Magnam partem contra Techelium — Quinque annos exercitus quaesturam gesserat — Provinciae invisus ob coniurationem patefactam — Perduelles hungari audacissimi — Ab aemulis eius administratio impedita — Quando dignitas principi a civibus condonanda? — Orat Caesarem ut sibi liceat imperio abdicare — Summae rei salus saepe aliquam partem corrumpit — Regni austriaci artes liberalitas et clementia — Caesar reputat Caraphaeum necessarium in Hungaria procuranda — Immodica civium libertas sub regno perniciosa — Caesar in Iosephi inauspicatione pacatiorem reipublicae formam Hungaris inrogare statuit — Ius Austriorum in Hungariae regno succedendi — Caraphaeus disserit regni per successionem delati utilitates — Factiones in qua republica maxime exitiales — Hungariae regnum per factiones innumeris exuta provinciis — Transylvanus, Valachus Moldavusque cur regia Turcarum mancipia? — Cur Polonia respublica perturbatior? — Respublica et regna quae hodie in Europa spectantur — Andreae Hierosolymitani decretum fons omnium Hungariae malorum — Perniciosum, in republica in qua reges eliguntur, in regum acta dispicere — Libertatis tutela adfectandi regni praetextus — Votorum series — Cur graviores tyranni qui libertatem prius protexerant? — Techelii exemplo firmatum — Vel contra inquinatissimos viciis principes arma sumere impium — In ipsa civitate libera publica vis honesta, non tamen utilis — Austrii his artibus regnant: liberalitate et clementia — Caraphaeus Kinskium et Strattmannium certiores facit ut Hungarorum animos in Iosephi regnum compararit — Super novi regis electione amplissimi viri delecti — Leopoldi Colonichtii cardinalis laus — Cur Budae regia comitia non habita? — Regni palatinus et proceres ad conventum evocati — Felicis futuri regni auspicia — Posonii regia comitia habentur — Arces Ciokakum et Palota reciperatae — Techelii vices —

Liberatur a Turcis — Infestus adest ut Mungactium liberet aut agrum ultra Tibiscum vastet — Obviam it Caraphaeus et arcet — Inauspicationis celebritas — Regiae legis rogatio — Eiusdem deliberata iussio — Iosephus defertur ad regnum — Caraphaeus perduellibus eperiesinis indulgere crimen iussus.

Ita, per Agriae a Caraphaeo obsessae occasionem, maxima seditione turcicum imperium commotum et vulneratum: per quod idem tempus Caesar Hungariae regnum Iosepho filio Austrio stabiliendum et factionum peste perpetuo sanandum curat.

Sed enim Caraphaeum iam satias ceperat ulterius manendi inter Hungaros. Vigesimus enim circumagebat eius militiae annus, et maximam eius partem ut Techelii consilia corrumperet, cui magna et acris factio favebat; quinque autem perpetuos annos invidiosissimam hybernorum gesserat curam. Tum vero eam provinciam odio impense habere ob conspirationem a se fortiter retectam, a Caesare clementissime adgnitam, et proinde multo perniciosiorem occulta. Nam crebra et recentia obversabantur exempla, quibus perduelles hungari transylvanique nulla aut imperii maiestate aut sanctitate personae deterriti usquam fuerant, ne contra quem conspirarunt omne inauditum nefas auderent. Sed tandem inter Hungaros amplius versandi prorsus intolerans, ubi intellexit aemulos omni ratione conari ut ea summa provinciae administratio, secus ac vellet, sibi succederet, nihil pensi habentes rempublicam transfodere, ut eius gloriam vulnerarent.

Ob haec Caesari scripserat Ex libro Epistolarum Caraphaei ad Caesarem, ep. 77. ⁴⁸ «se principi suam dignitatem dono dare in iis rebus quae aliquam parerent in commune utilitatem, cum ipsa communis utilitas honestatem commendet. At enim suam Hungariae moderationem, in provincia hostibus infestata, civibus turbida, per aemulos difficultatibus impediri, et periculis obiici cum reipublicae detrimento, id nullo prorsus pacto ferre posse». Orat igitur atque obsecrat «ut eo imperio

sibi per eum liceat abdicari. Ita melius porro per alios rem Caesaris gestum iri; neque ultra aemulos, ut suae laudi officiant, reipublicae nocituros».

Ad haec Caesar respondit Ex libro Epistolarum Caesaris ad Caraphaeum, ep. 73. ⁴⁹:

Saepe vi ipsa summae rei multa abripi, quae alicui reipublicae parti officiunt et nocent. Sibi Germaniae Hungariaeque studia erga Iosephum filium servanda in spem romani imperii et tranquilliorem hungarici regni successionem. Eaque studia sibi liberalitatis et clementiae fama conciliasse, quibus praeclaris regni artibus nunc maxime erga cives sociosque incumbendum, cum vim metumque in hostes omnem convertit. Itaque pergat cum eo temperamento regnum administrare, nam quae publice metuat, se eum prudentia facile vindicaturum sperare. Quod, si unquam, nunc maxime reipublicae interesse ut is, expertissimus nationis, provinciam hoc tempore moderetur, quae, turbidis limitibus circumscripta, novarum rerum omnium, quae unquam in Hungaria extiterunt, quoddam seminarium fuerat. Tempus enim adpetere quo indicat comitia ut comitatuum legati ad posoniensem conventum mittantur, in quo Iosephum Hungariae regem inauspicandum decreverat.

Nam Caesar, ut tandem aliquando modus et finis fieret factionibus, quae id regnum omni tempore laceraverant — interim dum Hungari rebus ipsis per id bellum techeliano‐turcicum docebantur eam immodestam civium libertatem sub regno ipsis, ad exitium usque, inutilem esse — opportunum tempus censuit, in novo Iosephi regno, pacatiorem eos sedatioremque reipublicae formam rogare, duabus legibus latis: altera, qua «id regnum perpetua successione in Austriae domus posteritatem deferendum ex Annae reginae iure» declararetur; altera, qua «Andreae II decretum de iure armandi cives contra regem qui hungaricam laeserit libertatem» abrogaretur.

Igitur Caraphaeus apud bonos et auctoritate graves cives saepe disserere de iure pacti Fridericum III Austrium imperatorem inter et Matthiam Hungariae regem, regnique ordines

conventum super Annae reginae successione, quae, Ludovici soror haeresque, Ferdinando I Caesari nupserat; qui, postquam Iohannem Zapolyam, regni praedonem, debellaverat, Hungariae rex Posonii rite et ordine electus est.

Sed, praeter succedendi iura, has docebat utilitates: «quod per eiusmodi regum electiones regnum omni memoria factionibus laboravit: quod malum cum semper rebuspublicis noxium, tum maxime exitiale ubi potens ad fines agit semper intentus semperque paratus hostis, qui divisas laxatasque domi seditionibus vires facilius citiusque foris adfligat. Miserrimo argumento eius, quod dicat, esse tot amplissimas provincias, Transylvaniam, Valachiam, Moldaviam, Slavoniam, Bozniam, Dalmatiam, Bulgariam, Serviam Macedoniamque, hac una intestinarum discordiarum ratione, ab florentissimi Hungariae regni compage acerbissime discerptas, superbissime dominatas, miserrime tandem adflictas. Videre est — inquiebat — e propinquo Transylvanum, Valachum Moldavumque hoc eligendi iure factos decora turcici fastus servitia. Poloniam vero, quanquam luculentam regni maiestatem obtineat, tamen, tanquam fretum, hisce regni comitiis aestuare, cuius perturbationes nunquam tranquillantur, fluctus nunquam residunt, ut rerum prudentes eam nullo humano consilio, sed divina quadam ope omnino regi et conservari arbitrentur. At hercule hisce temporibus praecipue, quibus per Europam non amplius modica regna parvaeque respublicae spectantur, sed Austriam Borboniamque domum, Anglum Batavumque suspicimus, iuvat in uno maximo orbis terrarum principe aeternam haerere rempublicam, ut cives dignitate et amplitudine concedant nemini».

Inter oblatos autem aut quaesitos de Andreae decreto sermones, firmabat «nullam rem perinde tot tantaque civilium bellorum incendia in Hungaria excitasse quam privilegium quod is rex, a bello hierosolymitano reversus, in suos cives, qui secum eo bello bene meruerant, inrogavit: ‘ut adversus regem, qui libertatem a se Hungaris adsertam adtrectaverit, arma sine perduellionis fraude sumere possent’; et, quo aeternum rata esset, cavit ut successores reges inter nova regni

auspicia in eam legem iurarent. Nam, si in aliis rebuspublicis, in ea maxime ubi regnum per suffragia defertur, perniciosissimum morem cives in acta principis, in quae iurare oporteret, notionem sibi iudiciumque adrogare, quia in ea civitate plurima et gravissima primorum cum rege odia. Natura namque ita comparatum: invidiam urere acerrimam eos qui nuper parem, se relictis, sentiunt evolasse. Qui acerrimus sensus lurido livore mentis oculos inficit, ut etiam quae electus rex iure fecerit, ipsis iniuria fecisse videatur. Hinc turbulentam libertatis curam existere. Sed quot bellorum civilium recitantur historiae, tot exempla commemorari ea movisse homines potentiae cupidos, tuendae libertatis praetextu; at, ubi eam adseruere, protinus adfectasse tyrannidem. Et, ut quis importuno aequi iuris studio impia ceperit arma, postquam popularis viri gloria animum explevit, se quidlibet posse primulum persentiscere; mox audendi eum incessere cupiditatem; inde effraenem licentiam erumpere, qua fas nefas, libido honestas uno eodemque habentur loco. Idque graviorem eiusmodi tyrannorum dominatum sentiri, quia nuper foverant libertatem, quam mox caedibus ac proscriptionibus prorsus extinctam improbissime volunt, metu ne eam ab se ii vindicent, quibuscum ipsi ab alio vindicarunt». Hinc eos videre imperabat «quo ipsius Techelii illa cura libertatis evaserit; nempe, ut ipse immani domino viliter serviret, popularibus suis superbe dominaretur; in regni proceres saevas exerceret secures; et pro uno rege, orbis terrarum maximo, innumeros vilissimos turbatores inclytae nobilitati hungaricae insolentissimos imponeret dominos. Idcirco sapientissimus civilis doctrinae historicus Cornelium Tacitum intelligit, qui id sentit ubi Galbam contra Neronem Domitium, Vitellium contra Othonem, Vespasianum contra Vitellium arma sumpsisse scribit. ⁵⁰, ubi cives arma adversus principes, quamvis flagitiis inquinatos, sumpsisse narrat, impietatis pollutos notat. Nam, si in paucos princeps peccet, tamen omnibus stare rempublicam; et, sub principatu suffragiis delato, illud firmat civilis doctrinae placitum: ‘Principes bonos voto expetere, qualescumque tolerare’, quia, vel in ipsa libera civitate, armatam vim optimatum auctoritate honestam quidem fieri, at inutilem semper notatam». Quare eos etiam atque etiam considerare iubebat regni per successionem delati commoda, et Iosephi, maximi Europae principis, in regnum iura; et quantum Andreae lex «tum eum dedeceat, ex domo prognatum quae popularissimis regnandi artibus, liberalitate et clementia, celebratur, tum ipsis sit inutilis, quae omnium Hungariae fons malorum habita est. Nunc tempus ipsis oblatum, non tam ut privatam gratiam cito adsequantur, quam meriti publice parti, ut hungarica res, ab suo et germano milite suis provinciis integrata et pristinae maiestati restituta, in maximo orbis terrarum principe in omnem posteritatem pacatissima florentissimaque consistat».

Mox de ea re cum Hungaris acta Kinskium et Strattmannium certiores facit, et ut, iis publicae utilitatis argumentis exprompti, obsequii animum induerint in regiis comitiis eam pacatiorem regno formam inducere. Caesar quatuor sanctioris Consilii senatores deligit, Kinskium et Strattmannium, quos memoravimus, et Ferdinandum principem Dietrichsteinium et Wolfangum Andream Rosembergium Ursinum, illum augustaeo cubiculo, hunc aerario praefectum, qui cum Leopoldo Colonichtio — e splendidissima inter hungaras domo et, ob singularia in christianam rempublicam merita in viennensi propugnatione, in cardinalium amplissimum conlegium cooptato, summae apud genticos suos auctoritatis viro — super ea re consultarent. Et regia comitia Posonii haberi placuit. Nam, quanquam Buda, regni caput, recepta erat, tamen adhuc nuperis oppugnationibus deformata, necdum nitori pristino restituta, ut in ea splendidissimus consessus pro dignitate celebraretur. Paullus Esterhasius, libertatis hungaricae custos, Aurei velleris torque insignis, et praeterea Hungarorum amplissimi proceres evocantur. Iamque felicissimum futurum regnum haec addicebant auspicia: turcicus exercitus in Mohatianis campis a Lotharingio profligatus et opimis castris

exutus; exercitus christianus sexaginta virorum millibus formidandus, victoria ferme incruenta inclytus, et, per occasionem militaris seditionis, quae turcicam regiam concusserat, Osmanorum imperio extrema minitabatur.

Igitur, his bonis faustis felicibusque ominibus, in ante diem XIV kal. novembris Posonii indictus regni conventus; et, quo conventuri eum ociosius celebrarent, Palphyio et Starembergio imperatum ut, cum legione quisque sua, Ciokakum et Palotam, proximas inter se arces et ab Alba‐regali duarum omnino leucarum spatio sepositas, ad deditionem adigerent, nam inde praesidiarius miles ad Pappae, Edemburgi Iaurinique portas usque excurrebant. Sed clarus Areinzaga, Leopoldstadii rector, eam operam occupavit. Quare Palphyius Starembergiusque inoffensum agmen Posonium versus fecere.

At Techelius, qui ea sorte natus erat ut ex maximorum imperiorum dubiis rebus firmaret suas, postquam diu, alio atque alio praetextu, a Turcis bellum suo ductu gerere prohibitus fuerat — ita ut, seu laqueo seu veneno ab iis interceptus, aut vulnere pedi superiore aestate accepto, quo graviter laborabat, supremum obiisse diem vulgo putaretur, — nunc demum, cum per regiae urbis tumultus Soleymanes primus vezirius praefocatus et Mehmedes in privata fortuna sepositus, qui pronos ad pacem habebant animos; Techelius — non ultra, ut Caraphaeo muneri daretur, asservatus a Turcis, — ubi rescivit Iosephum ad Hungariae regnum provehi, ut novos motus in superiore Hungaria cieret, Varadino cum quatuor virorum millibus profectus est, sive ut Mungactium liberaret, sive agrum omnem ultra Tibiscum devastaturus.

Caraphaeus, ut id cognovit, duci Serawio imperat ut cum legionibus, quas nuper Lotharingius agriensia stativa protectum miserat, citato agmine in ulteriorem Tibisci ripam, Sanctum Iobum versus, eat, vindicetque ab ea pernicie provinciam, interim dum ipse, legione sua et aliis germanis hungarisque copiis, Agriam Mungactiumque coërcet.

Itaque, tum ab inferiori, tum a superiori parte omni regno explorato, Caesar, postquam divi Stephani regium insigne

Vienna, ubi asservatur, praemiserat, cum augusta et Iosepho, decenni puero, Posonium petit, et per vias splendida pontificum et procerum hungarorum excepit officia et centum ac plus eo regiarum Hungariae civitatum legationes. Primo comitiorum die per Nitriensem pontificem, regi Hungariae a libellis, maximum comitiatum in haec concepta verba rogavit: «Velitis iubeatis, cives hungari, Iosephum Austrium Leopoldi rom. imp. fil. Hungariae regem adpellari? Regnum ex Annae reginae iure Austriae domus posteris hereditatem deferri? Andreae II regis decretum de armandis contra regem civibus antiquari?». Data deliberandi et libertas et mora. Post aliquot dies, uti Caesar rogavit, ita Hungari iussere: modo cetera privilegia ab Andrea inrogata civibus rata essent. Et IV idus decembris Iosephus, in pontificale templum ab archiepiscopo strigoniensi, regni primate, et a palatino ad regnum deductus, in regni leges iuravit, et Caraphaeo demandat ut omnibus Eperiesinae coniurationis labefactatis largiter indultum edicat.

Caput XI
Petit a Caesare ut sibi det veniam in Hispaniam commeandi; at ab eo ampliorum spe munerum adtinetur, et a Carolo II Hispaniarum rege Aurei velleris torque decoratur.

Caraphaeus solicitus de indigna morte et qua caderet indefensus — Postulat a Caesare in sui detractores calumniae iudicium constitui — Nec refert, sub magno ipsius Caesaris exemplo, cui tamen non adquiescit — Vult in Hispaniam proficisci — Caraphaeus honores repudiando honoratior — Inter laeta novi regni omina Aurei velleris torque decoratur — Eius decoris Caraphaeo conlati civiles rationes — Nemo equestrium legionum ductor plura in eo ordine stipendia fecit — Montecucculus cum eo graviores belli res privatim deliberabat — Ex eius militiae instituto diu dilatum conferri decus — Ex lege singulari Caraphaeus in eum militiae ordinem adlegitur.

Ita Caraphaeus laetos novo Iosephi regno Hungaros infensiores sibi infestioresque metuebat. Qui Caesari, ut dictitabat, vitam lubens muneri daret, tot amplissimis honoribus amplissimisque imperiis eius munificentia cumulatam; sed id grave erat: si vili percussoris manu, indicta caussa, caderet, gravissimis foedissimisque crudelitatis et avaritiae criminibus insimulatus, et atroci inimicorum scommati faceret locum: «crudelissimum Hungariae tyrannum tandem aliquando in Hungaria terra constabilitum». Quapropter aegerrime ferebat sibi, erga Caesarem obsequentissimo, cum vita honestatem quoque nominis esse perituram; suos autem inimicos, adversum quos gravibus probris non temperabat, cum sua quemque dignitate honestissimos superstare. Idcirco postularat a Caesare Ex libro Epistolarum Caraphaei ad Caesarem, ep. 81. ⁵¹ ut suam existimationem sibi vindicare liceret, calumniae iudicio in sui detractores constituto: neque id retulerat,

ipsius Caesaris exemplo adquiescere iussus, qui, quanquam de Zrinio consciisque omni iuris legumque religione iudicarat, tamen earum studiosi partium, per summam improbitatem, eos iniuria oppressos praedicare ausi sunt. «Sed principis fastigium — inquiebat — super eas falsas incusationes longe eminere: sibi vero sentiebat non eundem esse animum de eo fortiter porro, ut ante fecerat, promerendi; idque providebat reipublicae in partibus sibi commissis aliquod fortasse detrimentum adlaturum.»

His de caussis, ut et sibi constaret honestas, et Caesaris res per alios utilius gererentur, petit ut sibi veniam daret in Hispaniam commeandi, ut de privata re ibi tantisper ageret dum proeliorum tempus instaret. Sed vir sive ignorabat honores, quos repudiabat, se ad summum potentiae provecturos, sive intelligebat sic repudiatos provehere. Nam Caesar, denegato in Hispaniam commeatu, manere iubet et ampliora munera brevi expectare, quae uberrimum ei gloriae argumentum praebuerint; et paullo post eum in Transylvania quoque summum armorum imperatorem creat ac Lotharingio duci substituit.

Sed, in eo temporis articulo quo is in Hispaniam proficisci cupiebat, fortuna eius votis omnino adspirare visa est. Nam, inter laeta Iosephi Hungariae regis auspicia, Caesar ei Posonio Aurei velleris torquem mittit, eumque splendidissimum militiae ordinem, quo reges ipsi principesque summi ab Hispaniarum rege decorantur, ex animo gratulatur.

Decem enim ante annis, Iosephus Spinola Balbasensium marchio, hispani regis ad Leopoldum Caesarem legatus, Mariannae Hispaniarum reginae scripserat Ex libro Epistolarum de privatis Caraphaei rebus. ⁵²:

Caraphaeum, et generis splendore, et meritis cum laude stipendiis, et in utramque Austriam domum obsequio, et caesareae aulae amicitiis, et apud complures summos Germaniae principes gratia, nedum dignum, sed utilem quoque videri ut Carolus rex eum Aurei velleris torque insigniret, et hispani regis legati Viennae agentes, ob singularem viri prudentiam et dexteritatem, in

gravioribus monarchiae rebus adhiberent. Nullum enim equestrium legionum ductorem plura stipendia in eo militiae ordine meruisse; ut Raymundus Montecucculus, duodeseptuaginta annis gravis et bina supra quinquaginta stipendia meritus, praeclarissimus belli imperator, difficiliores belli res cum eo deliberaret decerneretque. Et sperabatur brevi ad ampliores militiae ordines provehendus, in quibus facilius regi suo utilem operam daret. Quod si rex talem civem promovere subsistat, Germanos posse sibi servare munia quae imperator exteris conferre velit. Et regni rationibus consentaneum, quando rex summos Germaniae principes aliosque, seu virtute militari seu civili prudentia, amplissimos viros, quos rei austriacae utiles arbitratur, eo militari ordine passim condecorat, sibi subiectum quoque cohonestet, ne in eo obsequium erga hispanum nomen tepescat.

Diu tamen dilatum conferri decus, quia ex eius ordinis institutione in eum ex amplissimis familiis primo loco nati cooptantur. Sed, cum postea Carolus Estensis Burgomaenaeorum marchio, Hispanorum ad Caesarem legatus, belli techeliano‐turcici gesta hispanum Consilium doceret, per occasiones quae ultro offerri videbantur, Caraphaei in eo merita nunciabat. Quae tanta Hispanis tandem visa sunt, ut eum ordinis militaris legibus dignum eximi iudicarint; et, quanquam secundo familiae loco natus, in eum tamen cooptaretur.

Caput XII
Agriam in deditionem accipit.

Urbis descriptio — Unde «Erla» adpellata — Rustenis pasae laus — Caraphaeus tres fere annos hybernis urbem obsederat — Per aestates praesidium circumiectis infestum — Segedino dedita, urbs interclusa Turcis — Quatuor ab partibus eam stativis cinxit sua legione et comitis Koharyi auxiliis — Iohannes Baptista Auria obsidioni praepositus — Ut Caraphaeus utiles obsidioni Hungaros facit — Auriae laus — Agrum circa Agriam late incendit — Tres arces in proximo captae, unde Agriae commeatus subministrati — Legiones aliquot a Lotharingio relictae ad maturandam deditionem — Agriae utilitates — Soleymanes decem millia equitum auxilio mittit: unde militaris seditionis apud Turcas initium — Qui Turcarum praesidiarii imbelles? — Qui ferocissimi? — Caraphaeus literas Rusteni mittit, quibus ad dedendam arcem exhortatur — Is, ferox, ne accipere quidem dignatur — Caraphaeus iterum ad Rustenem scribit — In hoste laudanda virtus, pervicacia punienda — Agriae res desperatas docet — Foeda Agriensium fames — Languescente corpore, deficiunt animi — Praeclara, rara — Erecta aliquot praesidiariorum virtus — Rustenes ad arcis deditionem flectitur — Auctoritas ducis — Vult arcem Caesari dedere — Id, in belli iure insolens, denegat Caraphaeus — Cur deditionum diversa instituta genera? — Deditionis leges — Heislerius comitando hosti victo praepositus — Caraphaeus Rustenem humaniter habet — Eum docet de re Turcarum perculsa — Tribus generosis equis donat — Rustenes Caraphaei sapientia et mansuetudine captus — Magnus hostis animus — Cyatho adversus mala venena donat — Fides Turcis servata — Aemulorum in Caraphaeum notata — Caraphaeus sedulus dignitatis regiae curator — Rebus ipsis aemulorum insimulationes confutat — Quam longe a Turcis auxilia mittantur.

Ad id virtutis praemium, brevi post, aliud ingens meritum adstruit, Agria tandem ad deditionem coacta.

Ea urbs, ut ceterae hungaricae, aliis atque aliis vocabulis indigitata: «Erla» Hungaris Turcisque, Germanis «Eger», Latinis «Agria», fortasse ab agrorum fertilitate sic dicta: quibus promiscuis nominibus tenuis quoque amnis appellatur, qui,

e superiori nec longinquo fonte demanans, eam urbem perfluit, ut influat in Tibiscum. Olim, pro antiqua muniendarum urbium ratione, validissimis operibus firmata, ut ingentium exercituum obsidia frustrata sit. At intestinis turbis anno MDCXCVI in Turcarum manus tradita est. Nunc, prae turcica muniendarum urbium sive negligentia sive ignorantia, murus nullis propugnaculis protectus, nullo aggere solidatus, vetustate fatiscens. Arx vero urbi imposita, «Er» appellata, unde oppido nomen, sub monte extructa, situ in subiectos praevalida. Urbi praeerat Rustenes pasa, sciens belli dux expertusque: ad tria ianicsarorum millia, spahii quingenti praesidere.

Eam Caraphaeus tres annos aut non multo secus hybernis obsederat: sed, educto in acies germano milite, fame ferox praesidium, per eruptiones in maturam messem factas, circumiectos late agros depraedabantur, aut ad tributa cogebant omnes e vicinia comitatus. Postea Caraphaeus, Segedino dedita, eam urbem Turcis prorsus occlusit, et, sub huius anni initium, eam incendiaria oppugnatione capiendam censuerat; sed sententia aemulorum studiis victa est. Tandem, ineunte vere, quadripertito eam stativis cinxerat: quam ad rem Bavarus — antequam e superiori Hungaria suas educeret copias, quas cum reliquo Lotharingii exercitu ad Essechiensem provinciam coniungeret — Caraphaei legionem et bis mille Hungaros, sub comite Koharyo, antemontani limitis duce, manere, et Iohannem Baptistam Auriam, Caraphaeae legionis legatum, obsidio praeesse imperaverat. At, quia hungari milites, gentis more, motoriis quam statariis pugnis meliores, quadratum munimentum e regione obsessae urbis Caraphaeus Auriae extruendum mandavit, quo et Hungaros contineret et Agriensium eruptiones reprimeret. Ita Auria, obsidii ratione a Caraphaeo sibi praescripta per summam virtutem diligentiamque administrata, segetes ad milliare oppidum circumsitas — Turcis incoeptum prohibere nequicquam conatis — omnes incendit; commeatum urbi e proximis arcibus tribus Scerepa, Syropa et Sarvasco intercipit, et, aliquando post, easdem oppugnat, ut duae in eius, tertia in Serawii ducis manus sese dediderint. Tandem,

cum Lotharingius in Transylvaniam exercitum transduceret, aliquot legiones ad Agriam subsistere iussit ad eius maturandam deditionem. Ita in arctissimam et impeditissimam rem redacta urbe, quam, dominandae provinciae utilitate, Buda longe praestantiorem Soleymanes habebat, eo decem equitum millia auxilium ferre imperavit, a quorum contumacia seu metu initium sumpsit militaris seditio, quae tot tantosque, ut memoravimus, motus in regia Turcarum urbe aulaque excitavit.

At stativorum principio Agriae praesidium animum nihil quidquam desponderat. Turcae namque, qui urbibus arcibusque praesident quae munimentis ulterioribus proteguntur, pagani ut plurimum et urbana mollicie resoluti; at ad limites tutandos ipsum militiae ferocissimum robur deligitur. Quare, nova iurisiurandi concepta formula, potius fame perire quam ut imbelles foeminae urbem dedere iuraverunt. Cumque mox Caraphaeus Rusteni literas scripsisset, bellicae aequitatis plenissimas, «ut virtutem, satis acri longaque obsidione adstrictam, tandem aliquando relaxaret, urbemque bonis oblatis conditionibus dederet», is, ferox, vel accipere est dedignatus. Et tamen obsessi omnia impura et obscoena famis, omnium egentissimi, perferebant.

Postquam autem tres, quas diximus, captae in propinquo arces, et miles copiosus ab Lotharingio missus adfuit, validus qui in urbem impressionem facere posset, iterum ad pasam in hanc sententiam scribit:

Ut laudandam quidem in hoste virtutem, ita pervicaciam puniendam. Se decrevisse eum, quod suas literas accipere, nedum legere, superbe adspernatus sit, bellorum extrema dignum esse qui pateretur. Sed christianam mansuetudinem correxisse consilium, eamque nunc sibi suadere ut eum haec postremum admoneat. Turcicum exercitum fusum, fugatum; militari tumultu commotam Constantinopolis regiam; Soleymanem primum vezirium caesum, Mehmedem imperio spoliatum; dissoluta disciplina, copias pro militia flagitium factas; Essechum, Possegam, Slavoniae caput, omnemque eam provinciam a Caesare armis receptam et

milite confirmatam; eique victori Transylvaniam iam obsequi; tres arces, unde ipsi aliquod famis adlevamentum, ab se modo captas; Peter‐Varadini pontes ab ipsis Turcis interruptos, et arcem vacuam derelictam; Danubium inter et Tibiscum hostes non habere ubi pede consistant; sibi a transfugis compertum exploratumque qua vexentur adstrictissima commeatus inopia; spem iis auxilii adfulgere nullam. Malit igitur honestas pacis conditiones accipere quam aut ferro aut fame perire; et, cum possit servare quamplurimos, nolit perdere: ne eius miles, foedae taedio vitae, idem quod universus exercitus turcicus audeat. In eo obsequii constantiam satis superque spectatam, ut ultra bonae artis animi nomen non mereat. Si suis consiliis auscultare velit, eum cum Auria, legato suo, agere sua fide iubet.

Obsessi interea famis perpetiebantur mala, ut ii, sua linguae sublimi formula, dicerent «a primo humani generis parente nulli unquam mortalium accidisse». Multi inedia confecti, complures clam ad Germanos transfugere, et eorum aliquis christianis sacris initiatus. Sed, ut natura comparatum quod, corporis viribus ad languorem datis, animi quoque vires deficiunt, universi, et pagani et milites, longa tabe pallentes, ut vivorum dumtaxat lentum motum exilemque vocem praeseferrent, Rustenem adeunt, circumsistunt: «iamque deesse sibi ultra perferendae famis virtutem; si pergat paucos dies obsidium substinere, arce vacua hostem potiturum; dedere potius obsecrant, ut servet tot pias Mehmedi animas, quae rempublicam in aliis partibus tueantur». Pauci aliquot (nam id proprium virtutis: raritas), quos omnis ferociae sensus nondum reliquerat, fortiorem aerumnis finem orant: et quando in hostem inciderint, qui vel eam sibi fortiter occumbendi miseram voluptatem praeripiat; fame perire inertiae proprium sit; mortem autem sibi consciscere sine aliqua reipublicae utilitate iurisiurandi religio vetet; ne Musulmanorum miseria quidquam commodet Christianis, petunt ut quam cito arcem incendat.

Ad haec Rustenes — cogitans compluries a primo vezirio et senatu auxilium flagitasse, novembrem mensem circumagi,

nec hactenus missum; Caraphaeum, gravem vel cum hostibus ducem, haut falsa aut ficta sibi scripsisse; regia autem urbe commota, summam rem curari, partes negligi intelligens; et eam fortium virorum virtutem, quae sub eo meruerant, reipublicae servandam longe utilius ratus — Caraphaeo ablegat qui nunciet: «se in germani imperatoris manus arcem, aequissimis conditionibus acceptis, dediturum; eaque de caussa Turca et Germanus, graves et honesti militia viri, Viennam mittantur, qui ictum foedus sancte servandum retulerint; id honoris suum merere militem, obfirmatum alioqui arcem incendere et, ob rempublicam, ne sepulchri quidem honorem curare».

Caraphaeus, accepto nuncio, respondet:

Si Agriae Musulmanorum imperator obsideretur, aequum postularet arcem dedere Christianorum imperatori. Cetera nunquam id ante auditum, neque ullis musulmanis urbium rectoribus arciumque praefectis, quamvis ampla praeditis potestate, per tot gesta cum Christianis bella, id in mentem venisse unquam, qui omnes oppida et munimenta Caesaris legatis dedidere. Se autem, uti summum germanici exercitus in Hungaria ac Transylvania Nam Lotharingio in Transylvania iam successor a Caesare designatus erat, ut libro iii dicetur. ⁵³ ducem cum libera rerum gerendarum potestate, multo plus eo dignitatis et auctoritatis habere. Neque praesidiarii militis obsessi virtutem ex ratis militiae legibus eximendam: idcirco deditionum diversa genera et gradus, ut, pro viribus animisque eorum qui obsidentur, aliae aliis aequiores honestioresque paciscantur. Quare videre eum iubet ne, si id contendat, rei militaris ignoratio eius cineri nota inuratur.

His Rustenes et ferociores rationibus persuasi, pridie idus decembris arcem his conditionibus dedidere: «Miles honestissime armatus ex arce educitor. Vasa victoris cura evehantur. Germanus miles hostem Toccaia Varadinum usque comitator. Christiana mancipia, quae in

urbe sunt, nullo redempta precio, libera sunto». Dux Heislerius comitandi officio delectus. Caraphaeus arcem visit, et, ut vitae necessariis omnino exhaustam, ita belli instructissimam reperit. Hostis virtutem laudat; comiter ad se invitat; suo triclinio dignatur; et, super coenam sermone instituto, praesentem Turcarum statum, quam stet in abrupto praecipitique loco, ingentes Caesaris foederatorumque victorias, formidandos belli apparatus in novum annum, familiariter eum docet, ut, domum reversus, reipublicae turcicae labanti aequi bonique consulat; mox tribus generosae stirpis equis, in itineris usum, donat.

Iis Caraphaei officiis Rustenes et Hibraimus effendis, Rusteni a secretis a turcico senatu additus, christiani ducis sapientia et mansuetudine capti; et Rustenes, miseratus talem belli imperatorem inter ingloriae mortis insidias vitam degere, apud complures tribunos et centuriones eum diligenter admonet ut, «maiori nominis gloriae et imperatoris sui utilitati, vitam curatius tueatur»; et, in grati observantisque animi argumentum, cyathum donat quod a malis venenis bibentem sospitat, inquiens «sibi hosti talem vitam chariorem esse quam civibus». Ubi autem Varadinum pervenit, ei gratias diligenter egit de pactis secum sancte servatis, et maxime ab Heislerio duce per totum id itineris humanissime habitos.

Aemuli non probarant Caraphaeum Rusteni, in Caesaris manum arcem dedere cupienti, non obsequutum, et quod agriense praesidium Varadinum commeare passus sit, et ita eius munimenti auxerit vires. Sed Caraphaeus factum defendit:

Quod eius pravi militiae moris auctor fieri noluerit ut hostis subditus cum principe, et orbis christiani omnium maximo principe, aequata dignitate, pacisceretur; et providisse, si quid in praestandis foederis pactis offenderetur, salvam maiestatem Caesari fore, et duci potius laesam imputari fidem. Uti evenit: nam hungara militia Turcas in eo agmine ter adorta, et germanum praesidium ab iniuria vindicavit, ut aliquot Hungarorum maxime infestos caeciderit. Neque sane videre quid hostibus commodet

Themiswar potius quam Varadinum receptis, cum ea oppida quatuordecim non plus eo leucas dissideant, et ultro citroque libero commeatu, et a Turcis centum saepe leucas longinqua mittantur auxilia obsessis urbibus quae ea flagitare videantur. Id vero damni certo acceptum esset, si ii hyberno tempore Themiswar usque traducti essent, quod, eo itinere, et Turcae et commeatus et currus bovesque, non parum Caesaris libata fide, periissent.